- Туған халқымен 60 жылдан кейін кайтадан көрісіп, бір-туар қазақ зиялыларының ішінде тәлім-тәрбие, оқу-ағарту мәселелері саласында сындарлы, терең мағыналы ғылыми еңбектерді өндіре жазған адамдардың бірі — Жүсіпбек Аймауытов. Бас-аяғы 5-6 жылдың ішінде оның осы салада 6 кітап жазуы — бұл айтқанымыздың жақсы айғағы. 1924 жылы мектеп мүғалімдері мен педагогикалық оқу орындарында оқитындарға арнап «Тәр-биеге жетекші» (Орынбор, Госиздат, 186-бет), 1926 жылы екі кітап, бірі — «Психология» (Қызылорда — Ташкент), екіншісі — «Жан жүйесі жәнг өнер тандау» (М. Цеятриздат, 81-бет), 1929 жылы «Комплекспен оқьггу жолдары» (Қызылорда, Казгосиздат, 129-бет), мектеп оқушыларына арналған «Жаңа ауыл» (екінші сыныпқа арналған оқу кітабы, Алматы, 1929-30 жж.), «Сауат-сыздықты қалай жою керек?», т.б. жариялады.
Мәселен, оның «Тәрбиеге жетекшісінде» дидактика мен педагогикалық психологияның ғылыми астарлары, ұлт тіліндегі тәлім-тәрбиелік терминдер жүйесі сөз болады. Еңбек төрт бө-ліміжн, 29 параграфтан тұрады. Осы кітаптың «Дидактика» бөлімінде оның психологиялық негіздері (ынталы оқыту, үйрету әдістері, машықтану жолдары, оқытудағы көрнекілік, оқыту түрлері, т.б.) жиырмасыншы жылдардағы қазақ мектептерінің өмірінен алынган нақтылы мысалдармен терең талданады. Еңбек-тің тортінші бөлімінде де педагогикалық психологияның кейбір мәселелері сөз болады. Олар: ұстазбен шәкірт ынтымақтасты-ғыньщ басты белгілері, қазақ мектебінде сабақ өткізудің өзіндік ерекшеліктері сөз болады.
Әрине, кітаптың құрылымы жағынан жекелеген олқылықтар да жоқ емес. Мәселен, мұнда кейбір тәлім-тәрбиелік ұғымдар әр бөлімде белгілі жұйеге түспей қайталанып отырады. Нақты-лап айтсақ, кітаптың екінші бөліміндегі «Ынталы оқыту», «£а-бақтың жүрісі» дейтін параграфтар төртінші бөлімінде тағы да қайталанады. («Сабақты баланың ынтасына сүйеніп беру», бел-с«дісабақжүзеге қалайшығады?», т.б). Әйтсе де,осы еңбектің қазақ топырағында педагогикалық психологнядаа жазылған алғашқы төл туынды еюеядігінде дау жоқ. Кезінде осы кітап жөнінде жұртшылық былайша жылы лебіз білдіргтн еді: Жүсіпбектің «Тәрбиежетекші» кітабы жыл қүсы. Бұл кітаптің тілі өте жеңіл… Жаңа сарынмен жазылған… Еүл кітап әр оқытушы столының үстінде жатуы керек, әр меквдтің кітапханасында болуы керек («Еңбекші казақ», 1925, N410). Кітапқа берілген осы баға күні бүгінге дейін өзінің құнын жойған жоқ.
Ж.Аймауытовтың психологиялық мұрасы туралы айт-канда, оның «Психология» атты төл оқу құралы толығырақ сөз етуді қажет етеді. Өйткені бұл психология саласында төл тілі-мізде жазылған ғылми мәнін күні бүгінге дейін жоймаған тұңғыш дүние екшдігі даусыз.
«Психология,— деп жазды автор осы кітаптың «Бет ашарында»,- терең ой, терең білім, терең пәлсапаға соғатын пән… өзге білімдер затшылдыққа (материализм — Қ.Ж.) табанын тіресе де, психология әлі тіреп, яғни нық басқан жоқ… Қарапайым адамға жүмбақ сықылды көрінетін талай нәрселер психологияда қаралады… Себептері, сырлары айқындалады, бү-лардан хабары болу, ақыл-ойына ерік беру кімге де болса, керек-ті. Бұл кітапты алдымен бала оқытушыларға ұсынамыз. Қала берсе кімде-кім әл^метпш, қоғаммш қатынасып, қызмет ететін болса, оның бәріж де Психология пайдалы кітап деп ойлаймыз. Хат танитын жәй қазақ та, арындамай оқи алса, недәуір білім алар деп сеяеміз. Қиын жерлерін салғаннан үкпаса оңай жерлерін оқып көрер, сөйте-сөйте біріне тісі батар.» Оқырмаиына осылай-ша ой сала келіп, Жүсіпбек «Психология неяі сейлейді?» дейтін бірінші тарауда осы ғылымның екі жарым мың жыддың тарихы-нан біраз мағлұмат береді, Бұл жерде рационаиистік (ақыл-сй), экеизриментпж (тажірибе) лсяхплог’дяны’д жай-жапсарын баяндайтын беттері ете тартымды. Кітаптьщ екінші тарауында адамның жан-дүниесін, мінгз-құлқың, зерттеуді қайтіп үйымдас-тыруға болатындығын айта келіп (бақылау, анкета, әңгімелесу, тәжірибе әдістерінің мән-жайы), тәптіштеп түсіндіреді. Ол -жан-дүниесінің заңдылықтарын зерттеуде математиканы, оның «болжау қисыны» (теория вероятности) дейтін саласын қалайша пайдалануға болатындығын қазақ топырағында алғаш рет сөз етеді. Кітаптың үшінші тарауы «Тірі заттардың қылығын жалпы мінездеу» (қазіргі терминде «Психика және сана») деп аталады. Мұнда психофизикалық және психо-физиологиялық құбылыс-тар, атап айтқанда, организмнің, тітіркенушілік пен езгіштік ерекшеліктері, жануар мш адамның дағды, инстинкттері (соқыр сезімдері) бұлардың бір-бірінея айырмашылықтары, өсімдіктер дүниесіндегі тіршілік белгісі (тропизмдер), ғылыми талдауға алынады. Осы тарауда академик И.П.Павловтың шартты реф-лекстер туралы ілімінің негізгі қағидалары сез боладм. Автор адам санасының даму жолын тарихи-қоғамдық тұрғыдан дұрыс көрсете келе, қоғамдық (әлеуметтік) психологияның негізгі мәселелерінің (топ, жұртшылық, қоғам, парасат, әдет т.б.) мәнін қазіргі психологиялық түсініктердің төңірегінде тәптіштейді.
«Денедегі кейбір мүшелер, олардың қызметтері» деп аталатын төртінші тарауда жан қуаттарының анатомиялық-физио-логиялық механизмдері, яғни жүйке саласы мен оның атқаратын қызметі, қозу, тежелу процестері, ми бөліктері, олардың қызметі, нггізгі, сезім мүшелерінің (көз, құлақ, иіс, дәм, тері, т.б.) анато-миялық құрылысы жөнінде мағлүматтар беріледі. Мәселен, адам тәнінің шам-шырағы — көздің психологиялық механизмдері өте тартымды, шебер тілмен, дәйекті баяндалған.
Бесінші тарауда эмоция мен сезім, бет пен деиедегі түрлі мәнерлі құбылыстардың келбет, көз әлпеті, ым-ишара, т.б. қазақ өмірінш алынған қызғылыкты да, нақты деректер арқылы түсін-діріледі. Адамда жиі үшырайтын сезім, көңіл күйлері (таңсық-қойлық, қорқыныш, еліктеу, тентектік, пандық, т.б.) және бұлар-дың психологиялық астарлары сөз болады. Түйсік пен қабылдау, перне іліктестігі, ассоциация мен апперцепция, ынта мен ілтипат, ее пш елес, қиял мен шығармашылық мәселелері — алтыншы, сегізінші тараулардың бас тақырыптары. Бұларда классикалық психологияның негізгі қисындары: түйсіктің Ье-оер-Фехнер тұжырымдаған психофизикалық заңы, Г.Гельмгольцтің резонанс (жаңғырық) тюриясы, Берклн кисыны, т.б. төл тіліміздің өзіндік нақытымш жақсы түсіндіріледі.
Ал психологиялық басты проблемалардыц бірінш сана-латып ойлау мш сөйлсу, үғым ыкв сөз, елсстету мш ұғым, ойлау формалары (ұғым, пікір, ой қорытыңдылары) сиякты күрделі гылыми категориягирдыц ман-манкд логика, психология гылым-дары тұрғысынан өз дәрежесінде талдау тапқан. Тоғызыншы тарауда ерік-жігер, қажыр-қайрат, бұларды тәрбиелеу жайлы әцгіме болса, овыншы тарауда — үйкы, тұс көру, көз байлау (гншюз), т.б. ііараікихологиялық құбылыстар жайлы айтылады. Он біршнгі, он екшші тарауларда әдет-гүрып, саят-сана, дәстүр, түрлі оц, теріс кылықтардың табиғаты, кісі психологиясын әлкуметтік, қоғамдық тұрғыдан кальштастыру, сондай-ак мәде-вист ш» өнердщ: дін мш пәлсапаның, жагырапиялық ортаиыц (казіргі термввде эколопіяныц—Қ-Ж-Х тіл мш ауыз әдебиетітң адамныц жаи-дүниесіне калайша әсер ететіндігін накты әрі тартымды мысаддар арқьшы тусіндіреді
Психология оқу күралында сурет, таблица, схема, т.б. түрлі безоідірулерге ерекше мән берілгш. Бұл аятылгандардъщ бәр-бәрі оқу кггаптарыныц ажарын кіргізетін, олардың дидак-гикалық пәрменділігін арттыратын мәвді елшемдер. Мұнда Аласснкалық вснхологнядан түпкілһггі орын тегаон, күні бүгінге дейін колданбалық мәнін жоймаған түрлі зспап-құраядардын (сішмограф, эстезиометр, кимограф, камертон, т.б.), сондай-ак кеотегщ схема, габдицалардыя суреттері (жүйке саяасының бө-діктері, ми жарты шаряарының құршшсы, есту, снлай-сезу мүшелері — жез, кұлақ, тері, жүйке талшыктзры, т.б.) орын төокш.
Ж.Аймауытовтың психология саласында жазган екінші төл еңбегі «Жан жүйесі мен өнер таңдау» (Мәскеу, 1926) өзіне ерекпге наза;р аудзртады. Мұнда автор гылыми психологияда кед гараған анкета, байхау әдістері арқшш Кеңее өкіметінің алғашкы жшгдарвіяда кыр қазақгарыньщ ұлт, әлеуметтік ерекшеліктерін ескере отырып, олардыд мамзндық таңдау жолын-дағы .тадпывййстарын тәжірибе арқылы аныктағысы келгев. Зерттеудің басты мақсаты: Қазан твңкерісінш кейінгі. жаңа заман жагдайында жастарға мамандықты дұрыс таңдай білуге жәрдемдесу. Кітап мысалдарынан сол кездегі қазак жастарын, кеңсе, заң, т.б. осы секілді әкімгерлік кызметтер, сондай-ақ мұға-лімдік, журналистік, сауда, медицина, т.б. мамаңдықтар ерекше кызыктырғанын анғарамыз. Автор мамандықтың жаманы жоқ., мұнъщ кез-келгшіне икемдік кажет, бұл жәй күнелтудіц жолм ғана емес, үлкен өнерді, шеберлікті кажет ететінш айтады- «Әлеу-мет тұрмысындағы зор кемшіліктіц бірі, — деп жазды од, — әлдодетгщ мүшесі — әр адам өз ортасына кызмет етпеу. Кімде кім өзіне бітке» ыңғайға карай өз жолымез жүріп кызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкш пайда келтірмек. Өз орнында істегш адамның жүмысы да өнімді, берекелі болмақ… әр өжр; әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. ӘлЕумет те, мемлекет те әр адамның еңбегі берекелі, найдалы болуын тілейді, «…жғүр-лым әр мүшесінің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлумет тұрғы сы да тез оңалмақ». «…Бас мақсатын біржола ұмытып, әл^мет қызметіне біржола берілетін адам болуы мүмкін емес, ондай адам кемде-кем. Бірсу әлеумет үшін еңбегін көп жұмсайды, бірсу бойын тежеп, бас мақсатын көбірек бағалайды. А іырма жалғыз осында… Қайткенде әрі жеке адамыың, алі әлеумсітік аайдасы бірдш табылады? Қай уақыгга аяЕумет тіяегі мж жеке адам тізегі тоғысады? — әр адам табиғатына бһкш кабілетіне, ыңғайына, зеректігіне карай өз орнында кызмет етсе, сонда табылады.» Бүгінгі нарық экономикасының талап-тілектері, мамандық таңдау мәселесіне басқаша бағыт-бағдар беріп отыр. Қазіргі заманда қандай мамандық несі болмасын өз ісіне жеціл-желпі карай алмайтьгны белгілі. Мұны Ж.Аймауытов та сол кездін өзінде қатты ескерткен: «Оқыған азаматтың қыз-метке тұрлаусыздығы, тез кызын, тез суығыштығы, білімі аз, шалалығы, құр даурык (демагогтік) боямалылығы, едіктегіш, мансап-қорлығы, кенсешілдігі, пайдакүнемдігі, негізгі мақсат-мұраты жоктығы, берік жол түтына алмайтындығы — осьшың бәрі шыя алумет қызметкерініц піспегеи, шынықпдағанын корсетеді.»
Аймауытов сол кездегі кейбір казак жігһтері әкімшшік, комиссарлық кызметке шектен тыс әуес болғандығын, бұлардың осы салага қызығуы, өнер қысқаннан туып отырмағанын, бұл бір жүкпалы дерт сиякты нәрсе деп келсмеждейді. Автор осы жерде халкымыздың «Бәрің қойшы болсаң, құл боларсың, бәрі бірдей тойшы болсац, жын боларсыц» дегш тамаша мақалын келтіре, өте орынды дәлелдегш. Автор қазақ жастарына егін салуды үйрен, отырықшы бол, дшсаулығыңды күт, шаруа түр-мысыңды түзет, газет, кітап оқуға әдеттен, қысқасы, мәдсниетті адам болуға, алуан өнерді білетін кісі болуға тырыс дейді.
Ж.Аймауытов мамандық таңдау жайлы өз пікірлерін жалғастыра келіп: «Жұрттың бәрі — комиссар болғанда, осын-ша қызметтерді істеуші кім болмақ?»— дейді. Осы сұрақтың жауабын Жүсіпбек былайша түйіндейді: «Әлеумет тұрмысы оңдалу үшін онымен бірге әр адамның тұрмысы түзелу үшін -әр адам қолыннан келерлік, пайда берерлік іс істеу керек. Әр адам қабілетіяе, ыңғайына қарай өз орнында қызмет етпесе әлеуметке пайда орнына зиян келтіреді. Екінші, эр адам өз жолымен жүре алмай бөтен жолға түссе, оның бар таланты (озаттығы) жарыққа шыға алмай жерге көміледі. Ондай адам өмірге разы да болмайды.»
Автор, мамаңдық тандауда адам өзінің жеке қасиеттері мен кейбір туыстан берілетін ерекшеліктерін де (темперамент, нышан, т.б.) ескеру қажеттігін, бұл жерде кісі өзін-өзі басқарып, жеке басын жетілдіруге, кісілікке үмтылуға ерекше мән берудің маңыздылығын жалықпай қайталап айтып өтеді. Өзіңце қаңцай талант, қандай зеректік, қандай қабілет, бір сөзбен айтқанда, қандай қасиет барлығын білуін қажет. Өзін-өзі танымаған адам, өзгені де тануға шорқак болады деп тұжырымдайды.
Аталмыш зерттеудің ғылымилығын арттыра түсетін басты ерекшелігі — мұнда еуропалық психолог ғалымдардың осы тақырып төңірегінде жүргізген зерттеу жүмыстарына ерекше көңіл белініп, солармен салыстыра, сабақтастыра баяндалатын-дығында. Мәселен, автор өз тұжырымдарын сол кездегі белгілі орыс психологы А.Ф.Лазурскийдің (1874-1917), сондай-ақ ат-тары әлемге әйгілі неміс және американ психологтарына (Джемс, Мюнстерберг, Штерн, т.б.) сілтеме жасап, бұларға өзіндік пікір білдіріп, осы мәселенің анық-қанығына, үңғыл-шүңғылына ой жүгіртіп, сайып келгенде, күні кешегі көшпелілер психо-логиясының жаңа жағдайдың әсерімен біртіндеп өзгеріске түсе бастағанын паш етеді.
- Ж.Аймауытов психологияның жекелеген мәселелерін өзінің соңғы еңбегі «Комплексті оқыту жолдары» (Алматы, Қазақ» баспасы, 1929 ж.) атты кітабында да жол-жөнекей сөз етеді. Кітап 9 тараудан тұрады, ол педагогикалық курсты тың-даушылар мен педтехникум студенттеріне арналып жазылған. Онда оқу бағдарламасының жекелеген түрлеріне талдау жасалынады, оның негізгі үш тірегі (жаратылыс, еңбек, қоғам мәселелері) туралы айта келіп, оқудың түп казығы -» еңбек екендігін, мұны шәкірт психологиясына орайластыра жеткізудің қажеттігіне баса назар аударады. Автор «Комплексті оқыту не?» деген сауалға былайша жауап береді: «…бұл өмірдегі сан алуан құбылыстарды, нәрселерді бір тақырып пен пікірдің төңірегіне жинап, қосып, түйдектеп, біріктіріп оқыту». Автор оқыту бары-сында Шәкірттердің эстетикалык (сүлулық) талғамының ерек-шеліктерімен санасу қажет дейді. Халық әндерінің психо-логиялық жақтарына талдау жасай келіп, ол былай дейді: «Жер, тұрмыс жағдайына қарай, әр елдің сазы (ән-күйі) де әр алуан, Түркістан елінің әні бұлтарысы жоқ, тік тартар айқай, қайыр-масы жоқ, келте немесе бірыңғай текірек болып келеді, түйеге, атқа, есекке мінген адам болып, ауылдан былай шыға беріп: «Ауылың сенің белде еді, аридай»,— деп қозғайды. Арқаның әні толқынды, ырғақты, айқайлы, зарлы, қайталамалы, қайыруы үзын болып келеді. Теріскейдің, батыстың әні мұнды, зарлы, шерлі, желдірме, көй-көй болып келеді.» Ж.Аймауытов бұл жерде ұлттық (этностық) психолоіияға ерекше мәк беріп отыр. Автор тәлімгер қауымға арналған тұжырымдарын: «ізденсе, талаптанса, қолдан жасалмайтын шарт жоқ. Қүнтталмаған, ізденбеген, соңына түспеген адамның жүмысы еш уақытта берекелі болмақ емес»,— деп психологиялық іұріыдан түйін-дейді. Осы кітаптың да қазіргі қазақ мектепгершде ұстаздық жасап жүрген тәлімгерлерге тигізер көмегі аз болмаса керек.
Жүсіпбектің психологиядан жазған еңбектері жайлы айтқанымызда оның ғылыми терминдерді жасау, тандау, қолдану принциптеріне қысқа болса да пікір білдірмесек болмайды.
Біздегі ұлттық психологиялық терминдердің алғаш жүйеге түсуі де Аймауытов есімімен байланысты. Кей кезде де термин сөздерге ауыр жүк жүктелген, олардың жекелеген ғылым-ның өзіндік ерекшелігін бажайлап көрсете алуы абзал. Ғылыми үғымдардың ана тілімізде дұрыс түйінделуі аса мүқияттылықты қажет етеді, сондықтан да біз әрбір терминнің тұрақты орын алуына, біртіндеп ширай түсуіне қамқор болғанымыз жөн.
Жасыратыны жоқ, біздер осы күнге дейін терминдік олқылықтан шыға алмай келеміз.
Осы айтылғандарға жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ Аймауытовтың ерекше назар аударғаны құптарлық жәйт. Ұлттық ерекшелікпен санасуды термин жасаудың негізгі принцип! етіп ұстау — оның термин жасау тәжірибесінің негізгі кредосы дер едік,
Ғылыми терминдік сөздерді автордың таңдау тұрғысы да ерекше назар аудартады. Себебі белгілі бір ұғымның балама-сына алынып отырған термин сол ұғымның дәл .мағынасын беруі, сондай-ақ оньщ келешекте казақ тілінде алатын турақты орны қандай болмақ деген мәселе осы тұрғының негізгі маз-мұньга белгілейді.
Мәселен, автор еңбектерінде кездесетін әсер — впечет-ление, әугстік — любопытство, балальщ — детство, тілек — желание, жан қуаттары — душевные силы, амал — действие, қызмет — деятельность, қылық — поведение, көңіл-күйі — настроение, мағына — смысл, мақсат — цель, мейірімділік — гуманность, ерік, — воля, елігу — влечение, еліктеу — подражание, ұғым -понятие, ниет — намерение, pyx — дух, т.б. осы іспеттес психологиялық ұғымдар күні бүгінге дейін төл оқулықтарымызда еш өзгеріске түспей, ұлттық терминдер қорының төрінен орын алып келеді.
Аймауытовтың ғылыми терминология, стиль ерекшелігі, оның психологиялық жақтары үлкен тақырып, бұл өз алдына арнайы зерттеуді қажет ететін мәселе. Ж.Аймауытовтың психо-логиялық қисындарының негізгі желісі — оның өзі тұжырым-даған мына төмендегі қисындарға келіп саяды: «Тән куаты болса, жан қуаты да ажарлы болады», «Нашар жаннан — осал мінездер туады…», «Жалынды сөз, жалынды жүректен шыға-ды…», «Баланы іспен емес, сезбен, үлгімен, ақылмен үйреткен адам сорлы… Адамның денесі қандай мысқалдап өсіп, жетілетін болса, пікірі де сондай, бірте-бірте жетіліп, өркенделмек… Ерлік, қайрат үнемі ірі жұмыста көріне бермей, күндегі уақ-түйек жүмыста да көрінуі керек…», т.б. Аймауытов кітаптарьшың ерекше назар аударатын тағы бір басты ерекшелігі — бұлар төл тіліміздегі түнғыш психологиялық дүние болумен қатар бурынғы Кеңес елін мекендеген түркі тектес халықтар тілдерінде алғаш жарык көрген бірден-бір туындылар екендігінде. Өйткені, қырқыншы жылдарға дейін әзірбайжан, өзбек, түрікпен, қырғыз, қарақалпақ, башқұрт тілдерінде ұлттық-психологиялық еңбектердің жарық көрмегенін ескерсек, осы басылымдардың бағасы өлшеусіз арта түседі. Әрине, осындай өресі биік ғылыми түйіндері бар төл туындылардың сол кездегі отаңдық психо-логияның ғылыми сара жолға түсе қоймағанын, тіпті шет аймақтағы Қазақстан түгіл, Орталықтағы ғылым ордаларында да (Мәскеу, Петроград, т.б.) белгілі ғалым-психологтар (К.Н.Корнилов, В.М.Бехтеров, П.П.Блонский, т.б.) ескі түсінік-терден арыла алмағанын ескерсек, сондай қарбалас кезеңде жазылған Аймауытов кітаптарын қазіргі ұлттық игілікке айнал-дыру, тіпті оларды орыс не еуропа тілдерінің біріне айналдыру — кезек күттірмейтін шүғыл еңбектердің бірі болмақ.