Психологиялық эксперимент – бұл сыналушының экспериментатормен кездесуі мұнда адамның қатысуымен өткізілетін эксперимент туралы айтылады. Эксперимент зерттеу объектісі адам ал зеттеу пәні адам психикасы болып табылатып зерттеу. Ол зерттеуге сыналушыныңқатысуынсыз өтпейтіндігімен ерекшеленеді сыналушы зерттеудің мақсатымен міндеттерін (шынай болмасада) біліп қана қоймай эксперимен барсында не істеу керектігін түсінуі керек және осы іс әрекетті қабылдауы керек.
Сыналушының көз қарасы бойынша эксперимент — өзінің жеке мәселелерін шешу үшін экспериментатармен бірге өткізілеті бір белігі. сыналушы оқуда, ойында, қарым қатнастабелсенді болуы мүкін, ол эмоцалды немесе шығармашылық сипатта көрінеді. Кез-келген жағдайда ол зерттеу барысында осы қасиеттің көрсете білуі керек, осыған байланысты жүріс – тұрыстық міндеттерді орындағанда экспериментатор осы ерекшеліктерді ескере отырып, зерттеуді ұйымдастыруы керек.
Эксперимент сынаушының көзқарасымен реалды іс-әрекет болып саналады. Сондай — ақ кез — келген экспериментте ойының элементтері бар. Зерттеу процесі мен нәтижесі оның қандайда бір мәселесін шешуге көмек теседі. Сынаушы мен экспериментатордың қарым қатынасы олардың біріккен іс әрекетін тиімді ұйымдастыру мен сынаушының іс — әрекетін реттеуге тиімді жағдайы болып табылады.
Адам экспериментке толық тұлға ретінде қатыстырылады. Г. Е. Журавлиев эксперименті сыналушының іс — әрекеті ретінде қарап,оны сипаттаудың мынандай жоспарлары көрсетеді.
- Физикалық эксперименке қатыстырушы адамдар, объектілер, жағдайлар құралдар эксперимент өткізілетін ретінде қарастырылады.
- Функционалды сыналушының әрекет тәсілдері, сыналушының компонеттерін деңдейі эксперинттің өткізілуімен сыналушының сипаттамасы.
- Белгілі симвоменалдық: 1 сыналушы іс әрекетінің мақсатымен зертеу мақсаты, 2 әрекет тәсілдері мен ережелері.
- Экспериментарормен қарым – қатынас,
- Мотиватциялық бағытпен танысу.
Психологиялық эксперимент басқа ғылыми зерттеулермен салыстырғанда инстукциясымен ерекшеленеді. Сыналушы онымен таласқанна кейін, барлық талаптарды өз еркімен орындауға кіріседі истукцияны алғаннан кейін сыналушытапсырманы түсінуі және орындауы керек. Егер ол тапсырманы түсінбесе ол операцияны дұрыс орындамайды сондықтан инструкцияны дұрыс түсінуін мұқият бақылап, сұрақ қойып оның дұрыс түсінгендігіне көз жеткізу керек. Зерттеу аяқталғаннан кейін сыналушымен инструкцияны талаптарында, оны орындауда қандай қиындықтар болуы, сол туралы интервью өткізеді.
Сыналушы эксперименталды тапсырманы қабылдамауға немесе оны орындауда бас тартуға құқылы.
Сыналушы экспериментаторды жене тапсырманы орындаса, экспериментатор нәтижеге жетумен көмектеседі.
Сыналушылар зерттеуге өз еркімен және мәжбүрлі түрде қатыстыруы мүмкін. Ырықты қатысуға негізгі себеп бұлардың мотивициясына байланысты. Көбінесе олар өз — өздерін танып, айналасындағылармен қарым қатынасты жақсарту үшін қатысады.
Егерде сыналушы мәжбүрлі түрде қатысатын болса, эспериментке сонымен, экспериментаторға қастықпен қарайды және өздерін объективті көрсетпей, нәтижені өзгерту мүмкін.
Р. Розенталь ырықты сыналушылық мәжбүрлі сынылушыдан мынадай айырашылықтары бар деп көрсетеді.
- Білім деңгейінің жоғары болуы.
- Әлеументтік статусыны біршама жорғарлығы.
- Интелект деңгейінің жоғары болуы.
- Әлеуенттік мақұлдануға қажеттілігінің жоғарылығы
М. М. Этмен сыналушыларды позитивті даярланған, негативті даярланған және енгіш сыналушылар деп бөледі.