Саналы иведит қоршаған орта оның заңдылықтарын білуге тырысады, және танымдық іс-әрекет өкілділігі оның интелект деңгейінен анықталады.Бұл тәуелділік қарапайым және оның, латынның «intellektus» деген сөзі «таным түсіну» болып аударылады. Бұл қарапайым тәуелділікке қарамастан интелект табиғаты мен болмысы анықталмаған және түсініксіз болып қалды. ХIХ ғасырдың 90 жылдарындағы психология тарихында мынадай қызық жағдай белгілі. Председатль «интелект дегеніміз не?» деген сұраққа не баяндаушылар, не қатысушылар жауап бере алмаған соң ғыоыми мәжілісті амалсыз жабуына тура келген. Ал XX ғасырдың 60 жылдарында атақты ақыл-ой зерттеушісі, әлемдік психолог атағын алған Д.Векслер өзінің («Измерениеи оценки интлекта взрослых»), Ересектер интелектісін өлшеумен бағалау деген еңбегінде ақыл-ойды «интелект танып болмайтын мән» және белгілі бір анықтама бере алмаймыз деп қарастырады. Сондықтан Векслер индивидтің глобалды қабілеті ұтымды іс-әрекет жасауы және дұрыс ойлауы ретінде «жұмыстың» деп аталатын интелект атауын қолданады. Басқа зертеушілерде осы сияқты қорытындыға келсе қашанда интелект түсінігі парадокс (әдептен тыс күтпеген ойда жоқ ғайып болып көренетін оғаш пікір) көзі болды. Интелекті ойлауға бұрып жіберу, аудару әрекетінің сәттілігі аз болып шықты. Бұл әрекет Дж. Гилфортке тиісті. Бірақ интелектің қабылдау процесінен ара қатынастар болатындығы мәлім, сонымен қатар және, дербес акт болмайтын басқада психикалық процестермен де тығыз байланысты болады. Интелект темпераменттің белгілі бір қасиеттерімен байланысқанда және оқуға қабілеттілігі мен формалды операцияны меңгеруде зерттеудің орны ерекше. Сондықтан да бөлек интелект мәселесінде оны өлшеу жолдарында сұрақтар туып тұр.
«Интелект дегеніміз не?» — деген сұраққа психологтардың бірі «бұл сол интелект тестерімен өлшенеді» — деп жауап берді. Бірінші интелекті өлшеу әрекеті екі зерттеуші А. Бине мен Ф.В. Гальтонге тиісті. Бине бірінші болып қабылдау, ес, түсінік ерекшелігінің көріну деңгейін тексеруге міндеттер қатарын жинақтады. Бұл міндеттер қатары тест атауын алды. Жазылған дұрыс жауапқа анық бір сандық бөлімі бейне интелектің сандық өлшемі 1q енгізді. (Интелект коэфиценті) тестік кейінгі қолданулары басқа психологтарды да: интелект коэфиценті интелект деңгейін ғана емес тестілеу уақытындағы субъектің біліммен тәжірибесін меңгергендігі немесе тәуелсіз қабілет деңгейінде өлшейді деген қорытынды шығаруға алып келді. Сондықтан бүгінгі таңда интелектті өлшеуге арналған тестік тәсіл критика объектісінде қалады. Сонымен бірге 100 жылдар бойындағы әртүрлі тарихи — әлеуметтік және мәдени орталарда индивиттерге үлкен іріктеу тестін қолданғанда орта статистикалық түрде бірдей әртүрлі белгілермен 1q бөліну мүмкіндігін көрсетеді. Бөліну Гаустық орташа білген кескін болады.
Орта сатистикалық шамаға 1q =100 балл, ол стандартты ауытуларс= ± 20 балл. Суретте көрсетілгендей индивидтердің ннннннн(84%) 80<1q <120 диапазонында тұр. Бұл аталған шекаралар интелект шамасы болып табылады. 120<1q<140 балл диапазоныныңоңжағында ақыл-ой қабілеті дамыған, индивидтерал 1q>140 балл ақыл ой дарындылар.
Ал қарама–қарсы жағында 60<q<80 баллда интеллект шамадантөмендері тұрады. Бұл континент педагогика және арнайы психолгияаумағындапсихиканың даму кешіккендер континенті ретінде қарастырылыпжатқандар. 1q<60 баллдағы индивидтерді адам конумциясындаақыл- ойы артта қалған паталогияныңконтингентқұрайды. Дүние жүзілікденсаулықсақтау ұйымдарының өлшеуі бойыншаақыл-ойдарынды мен ақыл-ойы артта қалғандар саны бірдей.
- Осындай түсініктерден интелект таным ретінде оқу процесі барысында индивидтерде әртүрлі көрінеді. Әрбір мұғалім бірінші сабақтан-ақ білім алу барысында оқушылардың әртүрлі мүмкіндіктер, қабілеттер айырмашылықтарына ие екендігін байқайды. Осы айырмашылықтардан соң мұғалімдер мына бала өте зерек, мынаусы түсінеді, ал мынаусы мүлде ештеңе ұқпайды деген сияқты өзіндік субъективті шкала құрады. Екніші түсініктемеден, яғни түсінуден оқытушының оқу процесі барысында оқушылардың интелектуалды мүмкіндіктерінің дифференциациясына субьективтік шкала қолданатындығына көз жеткізуге болады. Бұл интеллектуалды мүмкіндіктер ерекше күшімен ақыл ойы дарынды балаларда көрінеді. Н.С.Лейтестің көрсетуі бойынша олар үнемі қоршаған орта заңдылықтарын тануда күшті қажеттілікке бөленеді. Бірінші адамдардың интелектуалдық қабілеттерінің индивидуалдық айырмашылықтарына Фр.Гальтон қызыққан. Өзінің «талант мұрасы» еңбегінде үздік жеке адамның ата-аналары да үздік болатындығын дәлелдеуге тырысқан. Кеңейтілген зерттеулер бұл ереженің әрдайым расталмайтындығын көрсетті. Фр.Гальтон дәлелдеу үшін статистикалық әдістерді қолдана бастайды. Ал олар адамның индивидуалдық айырмашылықтарындағы интеллектті екі ауыспалылықты «табиғилық» және «тәрбиелілікті» ескере отырып қарастыру қажет екендігін екі жаққа бірдей етіп, көрсетті. Фр.Гальтон бірінші рет тұқым қуалаушылықты көрсетуге «табиғилық» түсінігін, ал қоршаған ортаны көрсетуге «тәрбиелілік» түсінігін қолданды. Фр.Гальтонның пікірі бойынша екі ауыспалылықты интеллектуалдық айырмашылықтарды анықтауда басты болып табылады. Кейде табиғилық өзімен-өзі тұқым қуалаушылыққа жатпайды. Әсіресе психикалық табиғатқа қатысы бар индивидуалдық айырмашылықтар психикалық қасиеттер деңгейінде бір қатар индивидуалдық айырмашылықтар психикалық қасиеттер деңгейінде бір қатарға жатыр ішілік даму кезеңі мен қамтамасыз теліген туа берілгендерді өзіне қосады. Дәл осы жағдайды Г.С.Костюк, С.Л.Рубинштейн және Б.М.Тепловтар жақтаған. Табиғилық-тәрбиелілік арақатынасын туа берілген-жүре пайда болған байланыстары ретінде қарастырсақ толығырақ болады. Туа берілгендер нышан ретінде, ал жүре пайда болғандар қабілет ретінде көрінеді. Нышандар қабілет дамуы негізіне жатады, ал қабілет өзі қоршаған орта әсері нәтижесінде пайда болып, даму өнімі болып табылады.
Осы байланыстылыққа сүйене отырып, әрбір индивидте интеллект жаратылысын анықтайтын нышандар болады деп айтуға болады. Жорамалдың дұрыс өлшенгендігін, біріншіден интеллект элементтері жануарлар мінез-құлқында көрінеді. Екіншіден, интелектуалды нышандардағы туа берілген айырмашылықтардың табиғи қамтамасыз етілуі неге бір немесе басқа білімдерді меңгеруде индивидтерде ойлау және ақыл-ой дамуында әртүрлі қозғалыс беретіндігін түсіну мүмкіндігін береді. Үшіншіден, «ақыл-ой дарындылығы» түсінігінің барлық жағдайының жасалғанына қарамастан, онда анық бір индивидте басқалардан ерекшеленіп тұратын, туа берілген жағдай сияқты мүмкіндігінің бар болу.Жалпы н.ышандар интелектуалды мүмкіндіктер өлшем ретінде қатысады және қоршаған ортаның әсері мен интеллектуалды қабілеттер дамиды. Интеллектуалды мүмкіндіктер айырмашылықтары әрбір индивидте өзіндік жылдамдығы мен жеңілдігінде сипатталатын ақыл-ой дамуында көрінеді. Осылайша индивид психикасынан шынында туа берілген болып табылатын таным мен түсінік сәттілігін анықтайтын параметрді іздеу қажет. Бұндай туа берілген параметрдің бар болуы ІQ сеніміділік тестінің жоғары корреляциясы куәләндырады. Бұндай жоғары корреляция индивид танымымен түсінік негізінде фактор деп аталатын жалпы интелект жатқандығын дәлелдеді. Жоғары корреляция сенімділігінен факторлар жасына қарай дамиды және қоршаған орта әсеріне берілмейтін индивидтердің тұрақты білімі деген қорытындыға келуге болады. Бұл маңызды білім адамдар тарапынан ертеректе белгіленген мынадай мақал да бар «егер құдай ақыл бермесе, оны сатып ала алмайсың» интелект мәселесінде анықталмаған жағдай рпайда болды. Бір жағынан туа берілген нышандардың бар болуы, интелекте күдік тудырмайды, ал тағы бір жағынан ол білімді қалай анықтаймыз. Бұл сұраққа жауап психология уақыты аумағында жүргізілетін тақырпыптарда зерттеуге мүмкіндік береді. Жоғарыда аталып өткендей туа берілген нышандар индивидуалды мидың құрылымдық және қызметтік ерекшеліктермен байланысты. Зерттеулерден индивидуалдық сағаттың механизмі ретінде жұмыс істейді және жеке адамның психологиялық уақытын өлшейді деген қорытынды шықты.
Уақытты өлшеу бірлігі ретінде әр-бір индивидтен өзіндік ұзақтыққа не субъективті «қадам» шығады. Төрттипологиялықтопаумағында
Бұл қадамды әртүрлі субъективтік уақыттар бөліктерінде жұмыс өлшеу индивидуалдық сағат сапасы түсінігін енгізуге мүмкіндік берді. Ал сападан «жаксы»,«нашар» сағаттар жайлы айтуға болады. Индивидтік жекелік сағатының жақсыға қаншалықты жақындығы ,алда соншалықты туа берілген интелекті потенциал соншалықты іс-әрекет етуші субъекттің жекелік деңгейде таныммен түсініктің жүзеге асуы. Репрезентативті іріктеуде субъекттің квадраттың ауытқуларын олардың психометрикалық интелент (1Q) деңгеймен салыстырғанда қанша аз болса, сонша жеке адам 1Q көрсеткішін жиі психометрикалық интелент деп атайды.
Индивид өзіндік сағаттар сапасының ІQ байланысы графигі.
Ақыл-ойы төтенше қабілетті және дарынды индивид түрдегі контингент өздерінің жеке сағат0,3 с сана көрсеткіші мен анықталады. «Ең жақсы сағат» нақты нұсқасы адам популяциясындағы σ >0.01 c жағдайы қанағаттандырады.
Зерттеулерде өзіндік сағаттың жоғары деңгей алдын мектепті алтын медальмен, университетті қызыл дипломмен бітірген академик, доктор, ғылым кандитаттары және аспиранттар да табылды. Олар өздерінің типологиялық тоьында әртүрлі орындарға ие болды, бірақ барлығы білуге құмарлылығының жоғарылығын және танымдық белсенділігін көрсете отырып, кейбіреулері университеттегі оқуын 5-жылда емес 3,5-жылда бітіруге рұқсат алған. Сондай-ақ таңдалған ғылыми іс-әрекетке басты қызығушылықтан басқа, бұл жеке тұлғалар әртүрлі бағытарда дарындылығының көрінуімен ерекшеленеді. Олардың көпшілігі өздерін музикалық, суретшілік, әдебиеттік, поэтикалық, спорттық, сахналық іс-әрекетте жоғары жетістіктерін көрсетеді. Таңдамалы аумақтағы зерттеулер басқа аумақтармен қиылысады және жаңашыл болады (пәнаралық сипаттама), көптеген дарынды жеке тұлғаларды ғылыми жетістіктері үшін дипломдармен, мемлекеттік сыйлықтармен табысталады.