Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы проблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы көзқарас психиканың туындауы жөніндегі мәселенің теориялық ерекшеліктерімен сипатгалады.
Аталған проблема бойынша ғылымда бірнеше теориялық бағыг қалыптасқан. Ең алдымен бұлар арасыңда философиялық ой-пікір тарихыңда Р. Декарт есімімен байланысты ғылыми елеуге тұрарлық «ангропопсихизм» бағдары. Оның мәні: — психиканың пайда болуы адамның келіп шығуымен байланысты. Психика тек адамға тән қасиет. Осылай пайымдаудан адам психикасының біз білетін тарихтан бұрынғы болмысы түгелдей жоққа шығарылды. Мұндай пікір қазіргі күнде де өз қолдауын табуда. Бұған қарама-қарсы, екінші теория «панпсихизм», яғни бүкіл табиғаттың жан-рухи қасиетке иелігі жөніндегі үғым. Бұл біріне бірі қайшы екі көзқарастың аралығында кеңірек өріс алған «биопсихизм» теориясы бар. Биопсихизмшілдердің пікірі -психика жалпы материяның қасиеті емес, ал оның тек жанды бөлігіне ғана тән нәрсе. Қойылғанпроблеманың шешіміне орай өрістеген және бір көзқарас: психика барша жанды материяның қасиеті емес, ал олардың арасындағы жүйке жүйесіне (нервная система) ие болғандарына ғана тән құбылыс. Мұңдай тұжырым «нейропсихизм» деп аталған.
Ғылыми психологая аталған тұжырымдардың бірде-бірін толығымен құптай алмайды. Оның дөлелдері басқаша: психологияньщ туындауы жөніңдегі мәселенің шешімін өмірдің өте күрделі формасы — психиканың туындауына себепші болған жағдайларды зерттеп танумең байланыстырады. Тіршілік пайда болуының негізгі шарты -қоршаған ортамен тұрақты зат алмасуға икемделген күрделі ақуызды (белокгы) молекулалардың түзілуі. Өздерінің тіршілік қалпын сақтап қалу үшін олар қоршаған ортадан қорек заттарды сіңіріп, сонымен бірге қалыпты өміріне зиянды қорытылған қорек қалдықтарын сыртқа шығарьш отырады. Ассимиляция және диссимиляция деп аталған бұл екі процесс зат айналымының құрамды бөлектері болумен күрделі ақуызды түзілімдердің негізгі жасау шарты болып табылады.
Бұл өте күрделі ақуызды молекулалар, каоцерваттар, пайдалы қоректер мен оларды қорытуға немесе өміріне қауіп туғызатын не зиянды әсерлерге жауап бергізетін ерекше қасиеттерге ие. Мысалы, мұңдай молекулалар тек қөректік заттарға ғана емес, сол заттарды қорытуға себін тигізетін жарық пен жылуға да үнавды әрекетпен жауап береді. Ал шектен артық — механикалық не химиялық — қалыпты жасауына кедергі болатын әсер-лерге қарсылық білдіреді. Зат алмасу процесіне қатысы жоқ, бейтарап өсерді тіпті елемейді.
Каоцерватгардьщ иңциферент (қатысы жоқ) әсерлер-ді елемей, зат алмасу процесіне себепші өсерлерді сезу қасиеті тітіркену деп аталады, ал бүл тітіркену қүбылысы органикалық емес материяның органикалық жағдайға ауысқанында көрінеді. Бүдан шығатын қорытывды: әрқан-дай тірі организм сыртқы тітіркеңщргіштерге таңдамалы (белсеңді) қатынас жасап, тірі материяның өзіндік рет-теу (саморегуляция) деп аталатын жаңа сапалық қасие-тін танытады. Тітіркену — бүл биологиялық бейнелеудің (отражение) ең қарапайым формасы болумен, өсімдік жөне жануарлар эволюциясының барша кезеңдеріндегі тірі организмдерге тән қүбылыс, яғни бүл тірі организм-нің барша биологиялық мәнді әсерлерге жауап беру қа-білеті. Осыяай, органикалық дүниеге ету барысывда бей-неленудің сапалық жаңа формасы келіп шығады, өлбет-те, бүл бейне айнадағыдай дәл сипатты бере алмайды. Солай да болса, осы бейне өзінің енжар, кездейсоқ си-патьшан арылып, тіршіліктің қажетті шартына айналды.
Тіршілікке маңызды өсерлерге болған тітіркену процестері, тітіркенудің жоғары мамаңданған формала-рының қалыптасуы жөне олардың ұрпақтан урпаққа бері-ліп отыруы дүниесідепаталғанөміркезеңініңсипатына айналады. Мысалы, күн жарығына орай өсімдік тамырының терендеуі, дарақ діңінің қисық болуы, өсім-діктің күн сөулесін бағуы сияқты қүбылыстар — бөрі осы биотикалық өсерлерден болған тітіркенудің нәтижесі. Өсіңдік өмірі үшін мәнді және бір жағдай бар. Биотика-лық әсерге қарқынды зат алмасумен жауап беруші өсім-діктер нақты зат алмасу кезівде өзге өсерлерді «байқа-майды». Олар қоршаған ортада белсеңці (актив) бағыт-бағдар таңцай алмайды. Мысалы, адым жерде күн сәуле-сі жарқырап түсіп түрғанымен, өзі тасада қалған өсімдік жасай алмайды.
Мұндай өмір сүрудің енжар (пассив) формасынан тіршілік эволюциясының келесі кезеңі — жәндік-жаңуар-лар дүниесі — айрықша сипатқа ие. Бүл кезевдегі жал-пы, ең қарапайым тіршіліктің даму барысьшда пайда болған бейнелеудің бастапқы формасы — сезу (чувствитель-ность) екені жөніңце ғылымдық болжам бар (А. Н. Леонтьев). Бүл болжам бойынша, ең қарапайьщцарынан бас-тап әрбір тірі организге төн қүбылыс — жануардың тек зат алмасуға қатысты биологиялық өсерлерге жауап беріп қоймастан, биологаялық мәнсіз не «бейтарап» өсерлерге де, егер олардьщ өмірлік қажеттілігі жөніңде хабар түссе, жауап бере алуы. Басқаша айтсақ, жануарлар, тіпті ең қарапайымдары да, қоршаган ортада белсеңді түрде бағыт-бағдар іздестіреді, өмірлік маңызды жағдайларды қарастырады, төңірекгегі барша өзгерісгерді байқастырады. Мүвдай алғаш биологиялық маңызсыз, ал соң өмір қажеттілігіне айналған әсерлерді бақылау қабілеті — сезу деп аталады. Сезу қүбылысы психиканың туывдауында объектив биологиялық белгі қызметін атқарады.
Тіршілікке қажет әсерлер туралы хабар (сигнал-дар) тиісті мүшеге түсуімен бейтарап тітіркендіргіштерді де қабылдай алатьш сезу қасиеті өмір (тіршілік) формасыиа түпкілікті өзгерістер енгізді. Ең бастысы, тіршілік иесі қор-шаған ортада бағдарлау қабілетіне ие болып, онда болып жатқан әртүрлі өзгерістерге белсенді қатьшас жасай отырып, өсімдіктерге тән емес, әрекет-қылықтың (поведение) жеке-дара өзгермелі формаларын қалыптастыра бастады.
Алғашқыкездемүндайжекеөзгермеліәрекет-қылықтың қалыптасуы өте баяу болды, солай да болса, процесті эксперимент жағдайында (Брамштедт) бай-қауға қод жетгі: бір жасушалы жануарлар жылуды сезеді де, жарықты қабылдамайды. Сондықтан да олар бір жағы жарық, екішнісі — қараңғы, суы теңцей жылы камерада бір қалыпты жайыла жасайды. Ал егер камерадағы судың бір бөлігін ғана жылытса, жануарлар сол бүрышқа келіп жиналады. Егер камераның суық су тарапына ұзақ уақыт жарық түсіріп, жылы жағын қараңғыласа, жануарлар өре-кеті өзгере бастайды, яғни енді біржасушалылар темпе-ратураның көтерілуінен хабар беруші сигаалға айналған жарықты сезе бастайды. Өсімдіктерден жануарларды ажырататын жекелеген әрекет-қылық баяу өзгереді жөне пайда болған өзгерістер ұзақ уақыт сақталып, өте жай жойылады.
Жоғарвда баяндалған тітіркену, сезу лроцестері тек біржасушалылар өмірін қамтамасыз ете алады, ал олардың көпжасушалылар деңгейіне көтерілуімен пайда болатын тіршілікке бұлар жеткіліксіз.
Көпжасушальшар дәрежесіне өту — тіршілік жағдайын курделендіріп жіберді: қоршаған ортадағы бағыт-бағдар таңцаудың белсеңділік ролі артып, күрделі қозғалыстар мен қозудың жылдам жүрісін қамтамасыз ету қажеттілігі туывдайды. Бұл кепжасушалылардың дене қүрылымының курделенуіне, тітіркенуді сезуге байланысты арнайы жа-сушалардың пайда болуына, бүлшық ет қысқарту-тарту жасушаларының түзілуІ мен торлы — тармакты (диффуз-дық) сипатқа ие жүйке жүйесінің дамуына әкедді.
Мұндай жүйке көрінісін, мысалы, медуза, актиния және теңіз жүлдызшаларында байқауға болады. Бұл даму кезеңіне төн қүбылыс: торлы жүйке жүйесіне орай қозу жүрісі бірқанша жылдамдасады. Бірақ, тіршілік дамуында ұнамды із қалдырғанымен, диффуздық жүйке жүйесінін кемшілігі де бар: қозу торлы жүйке тармақтарымен бүкіл дене бойлап теңцей таралады. Совдықтан сырттан келген әсерді қабылдап, өвдеп жөне бейнелеп танитын жетекші органның болмағанынан бүл деңгейдегі тіршілік иесінің өрекет-қылыш шектеулі болатыны табиғи фактор. Мүвдай кемшілік бүдан әрі эволюциялық даму барысывда, есіресі қүрылықтағы тіршілік формасына өтумен, диффуздыққа қарағанда бір шама күрделірек ганглиозды жүйке жүйе-сінің қалыптасуымен шегерілді. Қүрылықтағытіршіліккеөтуөміржағдайларының едәуір күрделенуін туындатты.