Лингвистикадағы салыстырмалытипологиялықәдіс генетикалық жағынантуыс емес тілдерді бірі-бірімен салыстыруда қолданылғанаса маңызды амал-тәсілдердің бірі. Аударманың лингвистикалық теориясы мен салыстырмалы типология өзара тығыз байланыса отырып, бір-бірін толықтырып отырады. Салыстырмалы типология екі тілге тән белгілерді зерттейтін болса, аудармадағы аудармашының мақсаты, бір тілдегі сөзді немесе сөйлемді келесі бір тілгедәл сол мағынасында жеткізу. Ескеретін жағдайлардың бірі-лексика-грамматикалық тәсілдердің қай қайсысын қолданса да мазмұнды дәл беру болып табылады.
Аудармашыныңмақсаты-ол негізгі мағынаны дәл беруболғандықтан бір тілден екінші тілге аударма жасағанда грамматикалық мағына белгілі бір мөлшерде өзгеріске ұшырайтыны белгілі. Кей жағдайларда аудармашы шығарманың тілін көркемдеу үшін өз жанынан әртүрлі көркемдеуіш тәсілдер қолдануы мүмкін. Мұндай жағдай көбінесе ұзақ жылдар бойы тек орыс тілі арқылы басқа тілдерге аударылып келген немесе керісінше аударылған қазақ және өзге де туыстас түркі тілдеріндегі шығармаларда кездеседі.
Негізгі мақсатым генетикалық жағынан туыс емес тілдердің септеуліктерін жан-жақты салыстырмалы зерттеу арқылы жүйелі түрде негізгі ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айқындау болып отыр. Сондықтан қазақ тіліндегі септеуліктер ағылшын тіліне аударылу тәсілдерін қарастыру үшін алдымен екі тілдегі осы грамматикалық құбылыстың өзіндік белгілеріне тоқталған жөн.
Түркі тілдерінің көпшілігінде септеуліктер дербес сөз табы болып есептеледі.
Септеуліктер мәселесі қазақ және ағылшын тілдерімен салыстырып зерттеуге арналғандықтан алдымен екі тілдің табиғаты генетикалық жақтан туыс емес тілдер екенін ескерткен жөн. Қазақ тілі басқа да түркі тілдері сияқты аглютинативты(жалғамалы), ағылшын тілі басқа да герман тілдері сияқты флективті (қопармалы) тілдер қатарына жатады.
Қазақ тілінде қандай шылаулар жалғанса да, барлығы да түбірден кейін (постпозициялық) келеді. Ал, ағылшын тілінде сөз соңындағы шылаулардан гөрі, сөз алды предлогтар жиі қолданылады.
Сонымен септеуліктер тақырыбына зерттеужүргізе-келе олардың қарым-қатынаста үлкен маңызды роль атқаратынан біліп отырмыз.
Қазақ тілінің академиялық грамматикасында септеуліктер жөнінде былай делінген: Септеуліктер жалғаулықтар мен демеуліктерден өзгешелігі-өзі тіркесетін есім сөздердің белгілі бір септік жалғауында тұруын талап етеді де, меңгере тұрып байланысқа түседі. Мәселен,таман септелуігі тек қана барыс септігін талап етеді. “Тым бері бұрыла бермеңіз күнбатысқа таман жүрейік.” ( Б.Майлин.). “Манаданбергі ащы сөздердің бәрінен де мына сөз Ұлжанға ауыр тиді.” (Ә.Әбішев). “Үшеуміз Саржанды дастархан басына келтірдік.” (Ә.Сәрсенбаев).
Қазақ тіліндегі септеуліктердің мағыналық топтары туралы жазылған еңбектер аз кездеседі. Ахмеди Ысқақов септеуліктерді демеуліктермен алмастырады. Септеуліктердің өздеріне тән тілдік заңдылықтары бар екендігін көрсетеді. Бұлардың ең бастысы, септеуліктер бір септік жалғауын талап етеді, соның соңынан келеді.Мысалы: “Бұны биыл Құнанбай өзі аға сұлтан болғаннан кейін осы Тобықтыға болыстың старшыны еткен-ді.” Септіктер өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзге де, атаушы сөздерге себептік,бағыттық, мақсаттық , көмектік, мезгілдік, қайталау, талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарды жамап тыңғылықтандырып отырады-деп, профессор А.Ысқақов өз еңбегінде септеуліктердің мағыналық топтарын онға шамаластырып … т.б. үшін, сайын, сияқты, туралы, арқылы, бойы, бойымен, шамалы, шақты, қаралы, гөрі, бері, кейін, соң, бұрын, бетер деп септеуліктер-объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөздерді айтамыз деген.
Бір қарағанда қазақ тілінде септеуліктер біршама зерттелді деп айтуға болады. Соған қарамастан, қазақ тілінің академиялық грамматикасында септеуліктердің мағынасына қарай бес топқа бөледі:
1.Мезгіл-мекен мағынасындағы септеуліктер: дейін шейін, бойына, бойы,бойында, салым.
- Амал мағыналы септеуліктер: бойынша, бірге, қабат, қатар.
- Мақсат мағыналы септеуліктер:үшін, деп.
4.Қатыстық мағыналы септеуліктер: туралы, жөнінде, жөніндегі, жайлы.
- Теңеу, талғау мағыналы септеуліктер: сияқты, секілді, тәрізді.
Септеуліктердің мағынасына тоқтала отырып, олардың ағылшын тіліне берілу жолдарын қарастырайық.
Жоғарыда айтылғандай қазақ тіліндегі септеуліктер ағылшын тіліне бір ғана предлогпен берілмейді, олар мағынасына сай әр түрлі предлогтармен, послелогтармен (жалғаулықтар),тіркес сөздермен, сын есімдермен беріледі.
Төмендегі келтірілген мысалдардан біз қазақ тіліндегі мезгіл-мекен септеуліктердің ағылшын тіліне төмендегі предлогтар және әр түрлі тіркестермен берілетіне куә боламыз
Дейін септеулігі — till, before, by— мезгіл мағынаны білдіретін предлогтар
- 1. I’ll stay here till (until)(p. 375)
Мен бұл жерде дүйсенбіге дейін боаламын.
- The ship will arrive at the port of loading before the end of December. (349).
Бұл кеме портқа жүк тиеуге желтоқсан айының соңына дейін келеді.
3.We had shipped the goods by that time. (p.352).
Біз сол уақытқа дейін тауарларды тиеп қойдық .
Бойы септеулігі – for, during, in — мезгіл мағынаны білдіретін предлогтар
- He had to read the book for two hours. (p.359).
Ол бұл кітапты екі сағат бойы оқуға мәжбүр болды.
- During the last three months he has made great progress in German. (p. 354).
Ол соңғы үш ай бойына неміс тілін үйренуде тамаша жетістікке қол жеткізді.
3.The construction of this plant was completed in ten months. (p. 359.)
Бұл зауыттың құрылысы үш ай бойында салынып бітті.
Дейін септеулігі — as far as – мекен мағынаны білдіретін тіркес.
I shall go with you as far as the station.
Мен вокзалға дейін сізбен бірге барамын.
Бойы (бойына), бойында септеуліктері – аlоng — мекен мағынасын білдіретін предлог.
When I saw him, he was running along the road.
Мен оны көргенде ол көше бойында жүгіріп бара жатыр еді.
Ал енді амал мағыналы септеуліктердің ағылшын тілне берілу жолдарына назар аударайық . Біздің осы мысалдардан байқайтынмыз, қазақ тіліндегі амал мағыналы септеуліктер ағылшын тілінде With және besides предлогтарымен беріледі екен.
Бірге – with
- Will you come and have dinner with me?
Сіз менімен бірге түстенуге келесіз ғой?
Қатар —besides
- I do not like suitcase: besides, it is too expensive.
Мен бұл чемоданды ұнатып тұрған жоқпын, сонымен қатар ол тым қымбат.
Енді төменде берілген мақсат мағыналы үшін, деп септеуліктері ағылшын тіліне for предлогы арқылы берілетіне назар аударайық .
Үшін, деп — for
- Please, do not come here for God’s sake!
Құдай үшін бұл жерге келме! (p.355).
- They did not pay for the goods which they had been given by their boss.
Олар бастықтарының тауардың өтеміне деп бергенінен (ақшасын) төлеген жоқ
Төменде берілген мысалдардан байқайтынымыздай туралы, жөнінде, жөніндегі, жайлы қатыстық мағыналы септеуліктер ағылшын тіліне келесі предлогтармен беріледі екен.
Туралы, жайында, жөнінде –about, on, of
- She said: “ I’ d like to tell you about that child Cyril Hamilton”. (Agatha Christie).
Oл: “Мен сізге кішкентай нәресте – Кирилл Хамилтон жайында әңгімелеуді жөн көрдім”,-деді.
- 2. I did not know of it yesterday.
Мен ол жөнінде кеше білмеппін.
3.What is your opinion on this subject ?
Сіздің бұл сұрақ туралы пікіріңіз қандай ?
Ал енді төмендегі теңеу, талғау мағынасындағы септеуліктердің ағылшын тіліне берілу жолдарына келер болсақ , олар предлогтармен емес аs жалғаулығы және like сын есімі арқылы беріледі екен.
Сияқты, секілді — As(so….as, as….as), like
1.It looks like snow.
Қар жауып тұрған сияқты.
2.He is as tall as you
Ол сіз секілді ұзын бойлы.
3.There are many animals, as the fox and the wolf in the forest.
Орманда түлкі, қасқыр тәрізді аңдар көп.
4.Kate is so lazy as her brother.
Катя ағасы секілді сондай жалқау.
Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі септеуліктердің ағылшын тіліне аудару кезінде сөздер мен тіркестерді, сөйлемдерді студенттер өз тәжірибелерінде дұрыс қолданып, сөздңк қорын молайтып, тіл мәдениетін арттыруға, өзңндңк ой пікірін қосып айтуға, жаза білуге машықтанса, олардың аударма жұмыстарын белгілі мақсатта орындап шығуы жеңіл болатын еді.
Сонымен бірге біраз зерттеулерге қарағанымызда септеуліктердің басым көпшілігі ерте замандардан қалыптасқан болса да қазіргі кезде өзінің негізгі мағынасын жоғалтқан. Септеуліктер өз бастауын толыққанды сөздерден алғандығы күмән тудырмайды. Бұлай дейтініміз-қазіргі түркі тілдеріне дербес септеулік болып қалыптаспаған сөздер көптеп табылады. Мысалы: бұрын,басқа, ілгері, соң, қарап, бойы т.б. Тіл материалдарын негізделе отырып септеуліктердің даму үстінде екендігі байқалады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі1.Александров Г.П. Послелоги в современном турецком языке.Автореф. Канд. дис. М., 1959.26 с.
- Аханов К. Тіл білмінің негіздері.
- Балакааев М. Б. Глагольные словосочетания с послеложными именами
// Уч. зап.КазГУ. Т. 25. Язык и литература. А., 1957. С. 3-18
- Бердияров Х. Послелоги в современном узбекском литературном языке. Авторф. канд.дис. Узб.гос.Унив.им. А. Новой. (без дата и места издания).8 с.
- Джафаров С.А. О послелогах в азербайджанском языке // Изв. АН АЗССР. Баку, 1956.№ 4. С. 75-100. (на азербайджанском языке).
6.Дмитриев Н.К., Чистяков Служебные имена в турецком языке. //
Сов.языкознание. Т.З.Л., 1937. С. 129-145.
- Дмитриев Н.К., Чистяков В.М. Русские предлоги и татарские послелеоги // Вопросы методики преподавания русского и родного языков в нерусской школе.
М.-Л., 1948. С. 54-114.= Родной и русский языки в национальной школе. М., 1953. С. 53-110).
- Донидзе Г.И. Формы и значение творотильного падежа в хакасском литературном языке // Вопросы хакасском языке и литературы. Абакан, 19558.С.145-157. (Речь идет о функциях послелога билан.)
- Донидзе Г.И. Послелоги хакасском языке // Зап. Закасск. Научно исслед. Инст. языка, литер. и истории. Абакан. Вып. 4 1956. С. 3-32.
- М. Есенғалиев «Толқын мен Ағын». Алматы «Жазушы». 1992.ж №135. Серия филиологии и искусствоведения. Вып. 1-2. А., 1954. С. 136-157.
12.Исенгалиева В.А. Служебные имена и послелоги в казахском языке. А., 1957. 148 с.
- Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. «Мектеп».
- Коклянова А.А. Послелоги и служебные имена в узбекском языке // Труды Инст. языкознания АН СССР. Т.3. 1954. С. 188-211.
15.КононовА.Н. Послелоги в современном узбекском литературном языке. Ташкент , 1951. 43.
- Мураталиева Дж. М. Послелоги киргизком языке. Фрунзе, 1958. 79 с.
- Кононов А.Н. Грамматика соврем. Узбек. Лит. Языка. Москва. Ленина. 1960.
- Нұрмаханва Ә.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы.
- Тощакова Т.М. Послелоги в алтайском языке. (Глава из кандидатской диссертации). Уч. Зап. Горно-Алтайск. Научно-исслед. Инст.Истории, языка и литер. Бийск, 1956. Вып. 1.С.19-50.
20.Трояков К.В. Русские предлоги и их соотвествия в хакасском языке // Зап. Хакасск. научно-исслед. инст. языка, литер. и истории. Абакан. Вып. 5. 1957. С.149-161.
- Турсунов У. Послелоги в узбекском языке // Двадцатилетний юбилей Узбекского университета. Самарканд, 1947. С. 101-121.
- Фельдман Н.И. Отыменные послелоги в современном японском языке // Вопросы грамматического строя. М., 1955. С. 250-298.
- Хыдыров М.Н. Послелоглар ве оларың уланышлары. Ашгабат, 1947. 64 с.
- Хасенов Ә. Тіл білімінің негіздері.
25.Шоабдрухманов Ш. Узбек тилида ердамчи сзлар. Тошкент, 1953 (Послелоги, С. 3-12).
- Duran Suzan7 Turkcede c3het ve mekan gostren ek ve sozler7 TDAYB
- Жәкенов «Көшпелі алтын». Алматы «Жалын». 1989.
- Қ. Тұрсынқұлов. «Есіңде ме сол бір кез» Алматы. «Жазушы». 1980.
- К.Тоқаев. «Солдат соғысқа кетті». Алматы «Жазушы». 1983.
- К.Тоқаев. «Соңғы соғыс».Алматы. «Жазушы». 1981.
- Ғ.Қайырбеков. «Ақ Желкен». Алматы. «Жалын». 1976 ж.
- Ә.Кекілбаев. «Бір уыс топырақ». Алматы «Жазушы». 1974.
- К.Тоқаев. «Түнде атылған оқ». Алматы «Жазушы». 1971.