- Бейнелеу өнері оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие берудің, сонымен қатар өнертану мәдениетін дамытудың ұтымды мүмкіндіктерінің бірі. Бейнелеу өнері шығармаларында оқушылардың өнертану мәдениетін, өнертану тілін дамыту үшін қазақ бейнелеу өнері шығармаларымен таныстырудың көптеген тиімді әдістері бар. Бейнелеу өнері де басқа ғылымдар мен өнердің салалары сияқты терминдер мен ұғымдардың жүйесінен тұрады. Оқушылардың бейнелеу өнері заңдылықтары мен бейнелеу ережелерін саналы түрде меңгеруіне тікелей байланысты.
Бейнелеу өнеріндегі өлшемдер мен түстердің кеңістік пен көрушіге байланысты өзгеруі жарық пен көлеңке, өлшемдер қатынастарының құбылыстары белгілі түсініктерді білдіреді. Тілдік түсініктердің формасы бейнелеу өнерінде терминдер болып табылады. Белгілі түсініктерді оқытып үйрету барысында терминдердің құрылысына мән беріледі. Оқыту барысында оқушыларға терминнің мәніне, тарихи шығу негізіне баса көңіл бөлу қажет. Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың өнертану түсініктерін қалыптастыру үшін ұтымды дидактикалық әдістерін қолдану көп жетістіктерге қол жеткізеді. Оқушылардың кеңістік туралы ойы мен сөз мәдениетін дамыту, бейнелеу өнерінен алған білімдерін өз ойымен жүйелеуге үйретумен тікелей байланысты. Оқу әдістемелік әдебиеттерден аударма жасалған терминдер ғылыми түсінікті білдіретін, айқын, оқу процесінде қолдануға лайықты болу керек. Мұғалім мен оқушының сөз мәдениетінің дамуы оқу әдістемесінің, әдістемелік әдебиеттердегі терминдердің сапасына қатысты.
Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың образдық ойы мен сөз мәдениетінің тығыз байланыстылығын дамыту, мектеп оқушыларының жалпы сөз мәдениетін жетілдіру, білімді берік және саналы меңгеру қабілетін арттырады. Өнертану тілінің басқа ғылымдардың тілінен бірқатар айырмашылықтары бар. Бейнелеу өнерінің тілі, ғылыми терминдерден, символдардан және табиғи тілдің (ана тілінен) элементтерінен құралады. Оқушылардың өнертану тілін меңгеру, өнертану түсініктері мен тілін меңгерудегі олқылықтар, оқу материалын меңгеру барысында терминдер мазмұнына терең мән бермеуінде. Өнер түсініктерін оқытудың нақты әдістемелік жолдарының анықталмауында болуы мүмкін.
Өнертану түсініктерін қалыптастыру мәселесі – белгілі терминнің ерекшеліктерін ашу, логикалық, генетикалық, тарихи-генетикалық аспектілерін айқын-даумен тығыз байланысты шешіледі. Бейнелеу өнері терминдерінің қазақ тіліндегі жүйесін айқындау, бейнелеу өнерін оқыту курсындағы түсініктерді сыныптар бойынша бөлуге мүмкіндік туғызады. Түсінік тілдің көмегімен сөзге айналады. Өнерге қатысты түсінік тілдің мүмкіндігі арқылы өнертану термині формасында көрініс табады. Сондықтан өнертану терминдерінің жүйесін меңгеру, өнертану білімдерінің барлық жиынтығын меңгеруге негіз болып табылады. Оқушылардың өнертану білімдерін меңгеру үшін ой операциясының арқасында терминнің логикалық-генетикалық құрылысын ашып көрсету қажет.
Өнертану түсініктерін меңгеру үш кезеңнен тұрады:
- Ќабылдау, елестету, түсіну, айту, ойлау, еске сақтау;
- Жинақтау, жүйелеу;
- Іс жүзінде қолдану. Бұл процесс оқушы мен мұғалімнің белгілі іс-әрекеті кезінде жүзеге асады.
Өнертану түсініктерін қалыптастыруда ғылыми жүйелілік, бірізділік, беріктілік сияқты педагогикалық принциптерді ұғымды пайдалану орынды. Сондыќтан өнертану түсінігінің мәні мен сәйкестігінің бұзылуы, түсінік мазмұнының сөзден алшақтығы білім негіздерін меңгерудің сапасын төмендетеді. Терминдерді сапалы түрде қолдану оқушылардың білім деңгейін көтеруге үлкен жәрдемін тигізеді. Терминдерді меңгерудің күрделілігі терминдік сөздің ана тілінде немесе басқа тілден алынғандығына байланысты. Қандай жағдай болмасын терминнің шығуына, жасалу негіздеріне, мәніне сабақ барысында талдау жасап отыру қажет. Оқушылардың өнертану түсініктерінің қалыптасу деңгейін мынандай өлшемдерге қарап білуге болады: Түсініктің белгілерін айқындау, олардың өзара байланысын түсінуі; Әр түрлі ситуацияға байланысты түсінікті қалай қолдануы; Әр түрлі тапсырмаларды орындау деңгейі; Басқа пәндер бойынша терминдерді қалай қолданады;
Өнертану түсініктерін қалыптастыру мен дамыту, оқушыларға жаңа түсініктің мәнін ашудан басталады. Оқушыларға жаңа түсініктің мәнін ашуын көрсету жолдары мен бірізділігі, мынандай бағыттарды қамтиды:
- Жаңа түсінік туралы алғашқы елестер беру. Нақты мысалдар арқылы жаңа түсініктің белгілерін көрсету. Түсінікті білдіретін терминнің атын хабарлау.
- Түсінік туралы жинақы елесін беру. Түсініктің белгілі дәрежедегі айқын белгілерін көрсету. Түсініктің алғашқы анықтамасын тану.
- Түсінікті құрау. Түсініктің нақты анықтамасын құрастыру.
- Терминнің шығуы. Термин сөздің буын немесе әріптік нұсқасы.
- Түсініктің қолданбалы функциясын айқындау.
Оқушылардың өнертану түсініктерін ұғымды меңгеруі түсініктердің бір-бірімен қатынасын ашып көрсетумен байланысты. Қандай түсінік болмасын оны басқа түсінікпен салыстырмай қарастыруға болмайды. Сондықтан мұғалімнің түсініктерді меңгертуі үшін атқаратын міндеттері мынадай формада болады:түсініктер жүйесін оқушыларға меңгерту;салыстыру, ортақ қасиеттерін табу; түсініктердің айырмашылық шегін табу дағдыларын қалыптастыру; түсініктің анықтамасын айқындау;түсініктің анықтамасын айқындау күрделі логикалық процесс болып табылады. Түсініктің анықтамасы дегеніміз – белгілі түсінік қамтыған объектінің жігін нақтылы айқындау болып табылады. Сөз және заттар мен құбылыстарды байланыстырып тұрады.
Сөздің мәні мен түсініктің бір-бірінен өзгешеліктері бар. Түсініктің өзі табиғаты бойынша жеке. Сөздің мәні – анықтама арқылы беріледі. Бейнелеу өнерінің негізгі оқу мәселелері форма, пропорция, кеңістік, перспектива, жарық пен көлеңке түстер болып табылады. Оқушылардың сабақта форманы бейнелеу, форманың пропорциялық қатынастарын табу, форманы бейнелеу, форманың кеңістіктегі перспективалық көрінісін бейнелеу, жарық пен көлеңкенің қатынастарын табу арқылы форманың көлемін шығару туралы көптеген мәліметтер алу қажет. Бейнелеудің негізі болып табылатын бұл мәселелер көптеген түсініктердің жүйесінен тұрады. Бейнелеу өнерінің негізін құрайтын түсініктерді қалыптастыру логика психология дидактикасы, лингвистика және бейнелеу өнерін оқыту мәселелерімен тығыз байланысты.
Оқушылардың бейнелеу өнеріне қатысты түсініктердің жиынтығын өнертану туралы ойын құрайды. Өнертану түсініктерінің даму деңгейі баланыњ сөйлеген сөзі мен бейнелеу әрекеттерінен көрінеді. Өнертану түсініктері белгілі терминдер арқылы көрініс табады. Бейнелеу өнерінің әрбір термині белгілі бір өнертану түсінігін білдіреді. Бейнелеу өнерінің живопись, графика, мүсін, сәндік қолданбалы өнер түрлеріне байланысты оның терминдері де осы балаларға байланысты топтастырылады.
Кескіндеме – станоктық және монументалдық болып бөлінеді. Графиканың лингравюра, ксилография, офорт, эстамп, эксливрис сияқты түрлері бар. Мүсін – станоктық және монументалдық кеуде мүсін, қалың бедер, жұқа бедер сияқты терминдердің жиынтығынан құралады. Сәндік қолданбалы өнер – ою-өрнек, керамика, гобелен, ағаш өңдеу, тұрмыс заттарын безендіру, өндіріс заттарын безендіру, түсініктерінен тұрады.
Дизайн – тұтыну заттарының құрылысы, машиналардың формасы, өндіріс құралдарының формасы және тағы басқа ойды білдіретін түсініктер жүйесінен тұрады. Көптеген терминдер бейнелеу өнерінің жанрларына байланысты: тарихи тұрмыстық, әскери-соғыс, пейзаж, портрет, натюрморт. Терминдер жүйесін құрайтын бірқатар терминдер суретшілерге байланысты шыққан: портретист, анималист, баталист, пейзажист, маринист, монументалист, мүсінші, безендіруші, графика, кескіндемеші, акварелші, өндіріс-суретші, кітап-суретші, әскери-суретші, суретші-археолог т.б. Гризейль, лиссировка, акпа-прима сияқтылар техникасының түрлерін білдіреді.
Бейнелеу өнерінің түрлері, суретшілерге байланысты терминдер бейнелеу өнерінің әсіресе әңгіме сабақтарында жиі қолданылады. Бейнелеу өнерінің басқа да өнертану түсініктерін білдіретін терминдері нұсқаға қарап сурет салу, сәндік сурет салу және тақырып бойынша сурет салу сабақтарындағы оқушының сөз қорына жаңа терминдер қосылып отырады.
Бейнелеу өнері өмірдегі құбылыстарды заттар мен көріністерді көркем образдар жасау мен түрліше бейнелеу мүмкіндіктер арқылы көрнекті көрсетеді. Бейнелеу әдістері, мүмкіндіктері, заттар мен кеңістік, перспектива, жарық пен көлеңке құбылыстары жайлы түсініктер сөз арқылы мұғалім мен оқушының қарым-қатынас құралына айналады. Сондықтан оқушылардың өнертану түсініктері мен өнертану тілі табиғаты жағынан бір-біріне өте тығыз байланысты. өнертану білімдері, өнертану түсініктерінің, ой қорытындыларының жиынтығынан тұрады. өнертану терминдері – өнертану түсініктерін білдіретін мүмкіндік. өнертану мәдениеті, өнертану білімдері өнертану тілінің өзара жиынтығынан құралады. өнертану тілі – өнертану ойын білдіретін терминдер мен сөздер. Мектеп оқушыларының өнертану мәдениетін дамыту барысында оқушыларды қазақ бейнелеу өнері шығармаларымен, суретшілер шығармаларымен таныстырудың ұтымды жақтары көп.