Бүкіл эксперименталды әлеуметтік психология тарихында, ең бірінші американдық зерттеушілер әмбебап әлеуметтік мінез-құлықты зерттеуде және индивиттердің бірлесіп әрекет етуін іздеуде болған. Бұлардың практикалық теориялары мен модельдері зерттелінген – агрессия фрустарция концепциясынан атрибуттық теорияларға дейін.
Қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеушілер мынадай шешімге келді, әлеуметтік-психологиялық заңдар болмыс мәдениетімен өте жиі шектелген, ал көптеген теориялар батыс емес мәдениет шарттарына негізделмеген. Мысалы, қазіргі әлеуметтік психологиядағы мәдениет шекараларын қабылдайтын, — Израилдегі зерттеулерді қайталауға тырысу, АҚШ-та, Амирда, Шаронда., оның бес зерттеулерінің нәтижелері 1973-1975 жылдары шығарылған, ойлауы таңдап алынған, жалпы адамшылдықты ұстанатын әмбебап америкалық мәселелерді, қиын құрылымдарды қажет етпейді. Сонымен қоса 6 нәтиженің 30 ғана Израилде қабылданды, жартысынан да аз, ал қалғадары мәдениетке қабылданады.
Әлеуметтік психологтар АҚШ тағы импорттың көптеген әлеуметтік-психологиялық концепциясын көрші тұрған Канадаға жепейтініне көздері жетті.
Батыс көптеген уақыт бойы психологтарға Азия, Африка және Латын Америкасының эталоны болып табылады. Сондықтан олар ойлаған нәтижелері батыстың теорияларымен сәйкес келмесе, онда нәтижелері дұрыс емес. Г.Триандистің айтуы бойынша, оларда толымсыздық комплексі қалыптасқан.
Сонымен қоса көптеген мәдениетте салмақтылық өте жоғары бағаланған, бірақ Батыста емес, сондықтанда Батыс емес психологтар өздерінің Америкалық құрбыластарын көптеген уақыт бойы айтпаған болатын: «Сендердің теорияларың қате болмаса , әмбебап емес». Ең біінші болып жапондықтар айтқан. Содан кейін өзге елдердегі әлеуметтік психологтар нәтижеге келді, олардың мүшелеріне көзбен қарауға тырысты және әлеуметтік, мәдениеттік контексті сынай отырып – нормалар құндылықтар нақты этникалық жалпылықты міндеттейді.
Батыста жаңа жағдайға келді және де әлеуметтік-мәдени зерттеулерге өте үлкен жауапкершілікпен қарайтын болды. Салыстырмалы мәдени әлеуметтік психологияның алдында тұрған негізгі топтастырылулармен ерекшеленеді. Солардың ішінде ерекше-әмбебаптықты тексеру әлеуметтік-психологиялық теорияларда көрінді. Бұл есепке Дж. Берри былайша атау берді: «Өзгеріс және тексеріс». Психологтар өздерінің жорамалдарын өзгерткісі келеді, этникалық топтарға тексеру үшін көпшілікте қабылдайтындығы барлық мәдени-контекстерде байқалады. Екінші себебі, салыстырмалы-мәдени психологияда тұрған, психологиялық өзгерістерді зерттейтін, батыста қабылданбайды – шектелген мәдени тәжірибеде. Бұл есептерді шеше қойып соңғы мақсатқа жетуге болады, жинап алып және нәтижесінде әмбебап әлеуметтік психологияға негізделді.
Г. Триандистің көқарасы бойынша, күшті нәтижелер комплексті emic-еtic қолданылады, etic категориясы және еmіс тәсілі пайдаланылады.
Мысал ретінде, мәселелерді келтіруге болады, оларды салыстырмалы-мәдени әлеуметтік аралықта шешеді. АҚШ-та «әлеуметтік аралық» түсінігі бар. Богардустың оригиналды сұрақтары мәдини – АҚШ үшін ғасыр басындағы зерттеушілер үлкен қателік жіберді, оларды басқа уақытта пайдаланады және басқа мәдениетте.
Біріншіден мәдени топтағылар және индивид әртүрлі кезеңдегілерді теңестірді: бір мәдениетті ол нуклеарлы жанұямен байланысты, ал басқаларды – ұйыммен, ал тағы біреулерде – негізгі болып көрші топтары жатады, біреулерде элитарлы клуб. АҚШ-ң мәдени аралығын және Грецияны зерттеген кезде Триандис бұл жағдайды ескерген. Сондықтанда, барлық топтарда ол индивидттердің байланысын және екеуін салыстыра отырып бірақ арасындағы эквивалентті, мәдениет үшін сұрақтар тізімін қарастырды. Ерекше сөздер болып сұрақтың бір бөлшегі ағылшыннан грек тіліне тура аударылды, ал қалғандары мәдени ерекшелікке жатады. Мысалы, Грецияда зерттелінушілердің келісуі этникалық жалпылық (достар тобы), ал АҚШ-та оларды клубтарда достары ретінде көру.
Екіншіден, кейбір қатынас формалары бір мәдениетте әлеуметтік аралықты өлшеуді пайдалану болса, ал келесісінде ешқандай мағынасы болмайды. Индияда әлеуметтік аралықты өлшеу еtіс түсінігі қолданылады, ол «менің ыдысыма қол ұшын тигізу» дегенді білдіреді.
Сонымен салыстырмалы-мәдени зерттеуде әдістемелерді бір тілден екіншіге аударту емес, әрбір мәдениеттен еtіс эквиваленттін тиімдірек пайдалануға болады. Бірақта әлеуметтік психологтарға практикада келтірілген әдістемелерді қолдану қажет.
Мәдени шоктың сатысын және мәдени аралық бейімделуі өте көптеген факторлармен ерекшеленеді, оларды индивидуалды және топтық деп бөлуге болады. Бірінші түр факторларға жатады:
- Индивидуалды мінездемелер – тұлғалық және демографиялық.
Бейімделу процесіне жас өте қатты әсер етеді. Тез және жеңіл кішкентай балалар бейімделеді, содан кейін мектеп жасындағылар қиналады, өйткені олар сыныпта өздерінің құрбыларына ұқсаулары қажет, сыртқы бейнесімен, манерасымен, тілдерімен, тіпті ойларымен де. Қарт адамдарға мәдени қоршаған ортаның өзгеруі өте қатты қиындыққа әкеп соғады. Дәрігерлер мен психотерапевтердің көзқарасы бойынша көптеген көшіп келгендердің көбі мәдениетсіз ортаға бейімделе алмайды, олардың ішкі қажеттіліктері болмаса бөтен мәдениет пен тілді үйрену қажет.
Кейбір зерттеулердің нәтижелері бойынша әйел адамдар бейімделу процесінде көп мәселелерге кез болады, ер адамдарға қарағанда. Шынында да мұндай зерттеулердің обьектісі салт-дәстүрлі мәдениеттегі әйелдер болды, бейімделуге өте төмен, білім деңгейі мен кәсіптік тәжірибесі ерлерге қарағанда төмен. Керісінше, американдықтарда жыныстық ерекшеліктер байқалмайды. Мынадай көрсеткіштер бар американдық әйелдер тезірек шапшаң, ер адамдардың басқа мәдениетке қалыптасуынан ерекшеленеді. Білім бейімделудің жетістігіне әсер етеді: ол жоғары болған сайын мәдениет шогының симптомдары азырақ болады. Жоғары білімді жастарға бейімделу оңайға түседі.
Осыған дейінгі пікірлер бойынша, шетелде жұмыс немесе оқу үшін адамдарды тұлғалық мінездемелерімен, мәдени аралық бейімделу қалыптасады. Г.Триандис былай дейді, қазіргі уақытта бейімделудің әсер етуі дәлелденген:
- Когнитивті қиыншылық – когнитивті қиын индивидттер өздерінің араларында қысқа әлеуметтік аралықты құрады және басқа мәдениеттер өте көп ерекшеленеді.
- Категоризация кезіндегі тенденцияның ірі дәрежесін пайдалану – индивидттер бұл қасиеттерге ие, жаңа қоғамға жақсы бейімделеді. Мұны былайша түсіндіруге болады қорғаныс дәрежесін индивидттер жаңа мәдениетте тәжірибелерімен біріктіреді.
- Өмірлік тесті бойынша төмен баға негізделген, өмірлік ригидтті және толерантты емес индивид анықталмаған, әлеуметтік нормалармен, құндылықтармен және тілменен тиімсіз болып саналады.
Басқа да көптеген авторлармен келтірілген, «Адам шетел үшін» егерде мәдениетті ортаға кірген кезде, оларға өте көп қиыншылықтар кездеседі. Берілген мәліметтерді қарастыратын болсақ басқа мәдениетке кіру үшін, тәжірибелі жетік терең білетін, өзін ұстайтын, экстровертті типті көпшіл индивид болуы шарт; адам құндылықтар жүйесіндегі үлкен орын алатын жалпы адамдық құндылықтар, әртүрлі көзқарастарға берілген, қоршағандармен қызықтыратын, ал қақтығыстар кезінде бірлестік стратегиясын қабылдайтын адам. Бірақта осындай әмбебап тұлғалық мінездемелерді, кез-келген мәдениетке тез бейімделе алатын адамды табу қиын. Тұлғалық ерекшеліктер жаңа мәдениет нормаларымен келісімде болу керек. Мысалы экстроверсия бейімделуді жеңілдетпейді. Сингапур мен Малазия экстроверттері Жаңа Зеландияға жақсы бейімделе алады, бұл елдің интроверттеріне қарағанда. Бірақта, Сингапурда эксторвертті-ағымында өте терең мәдениетті шокты көрді, бөтен мәдениетті өздерінің тұлғалық бағыттары субьективті өмірге негізделген сыртқы обьктивтілерге еместігін байқалады.