Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайрымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтауда енеді.
Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі кен мәнінде. Бұл құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық педагогикалық және психологиялық мәніне қарау.
Құқықтық мәдениеттіңтұлғалық мәнінде – бұл тұлғаның күрделі, кешенді қасиеттері. Негізіннен тұлғаның құқықтық мазмұны бар әрекеттер мен қылықтарының орындыбағытын анықтайды.
Адамның құқықтық мәдениеті – күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген сұрақтар туындайды. Шындығына келсек бұл сұрақтарға педагогика, психология, медетцина, заң т.б. ғылымдар әлі толық жауап бере алмай отыр.
Құқықтық қоғам демакратиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмтылысын толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекетің және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам өмірінің құқықтық негізін бекіту працесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру:
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы
- қажет;
- жеке адамамның, бүкіл жұртшылықтың мәдинетін көтеру:
- заң қызметкерінің сөз бен ісінің бірлігі, толғасының кіршіксіз таза болуы.
Талантты педагог В. А. Сухомлинскийдің “ қоғамды мазасындандырып отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы зиялылық мұраттарының бирашалығы және қуыс кеуделілігінің негізінде дамып отырған жас өспірімдермен жастар арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақыттық мағынасыз өткізу деген тұжырымен толық келісуге болады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдинетінің арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдинет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдинет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін сақтайды.
Қоғамдық орындарда кейбір жастардың тіпті мектеп жасындағылардың былапыт, балағат сөздер айтылуы, адам тұлғасын қорлап, тіл тигізуін куәсі болып жүреміз.
Бірақ көп жағдайда мұндай мінез-құлық және жүріс-тұрыс тәртібі әкімшілік немесе тіпті қылмысты іс – ретінде жазалануы керек екендігін ойланбайды. Дөрекіліктің түрі көп. Мінез-құлық тәрбиесіндегі көп жағдайда сырт көзге бүркемеленіп тұрады, ал оның негізінде заңдылық пен құқықтық тәртіпті терең түсінбеушілік жатады.
2.Құқықтық тәрбиенің формалары мен әдістері.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте – бірте демократиялық дамуы жалпы білім беретін мектептерде құқықтық тәрбиені зор шеберлікпен, шығармашылықпен ісе асыруды мектеп басшыларынан, мұғалімдерді талап етеді. Сондықтан олар үкімет заңдарының барлық салаларымен жете танысып тәлім – тәрбие жұмыстарында тиімді пайдаланудың үдемелі жолдарын іздестіреді.
Құқықтық тәрбиені замане талаптарына сай жүргізу үшін ең алдымен сынып жетекшілерінің және мектептің озат тәжірибесін терең зерттеп, нәтижесін оқу және тәрбие жұмыстарында ұтымды, жинақты етіп пайдаланудың үдемелі формаларын, әдістері мен тәсілдерін ізестіру қажет.
Республика мектептерінде құқықтық тәрбиенің, кейбір формаларын атауға болады. Олар: құқықтық лекториялар, кинолекториялар, жасөспірімдердің заң тану мектебі, құқықтық білім клубтары т.б.
Құқтық лекториялыр. Мектептерде жоғары сынып оқушылары үшін ұйымдастырылады. Лекториялардың мақсаты – жеткіншектер мен жасөспірімдердің еліміздің заңдарына және халқына құрметсезімін білдіруге тәрбиелеу, құқықтық біліммен қаруландыру, оны насихаттау.
Лекториялардың жоспары бір жылға жасалып, онда лекциялар тақырыптары көрсетіледі. Мысалы:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы – халқымыздың Негізгі
заңы.
- Демократиялық және құқықтық мемлекет.
- Жеткіншектік шақ және заң.
- Еңбек, азаматтық және қымыстық заңдары.
- Жастардың құқығы және міндекттері т.б.
Кинолекториялыр. Әр түрлі жастағы балар үшін ұйымдастырылады. Оқушыларға жас ерекшеліктеріне байланысты түрлі кино филмьдерді көрсетуге болады. Кинолекториялар оқушылардың құқықтық білімін, адамгершілік тәжірибесін байытады.
Жасөспірімдердің заң тану мектептері. Мұндай мектептерді жастар сарайы, жалпы білім беретін орта мектептердің жанынан ұйымдастыруға болады. Негізгі мақсаты – жас түлектерді құқықтық және еңбек, азаматтық және қылмыс заңдары жайлы біліммен қаруландыру. Заң тану мектептерінің оқушылары мұғалімдердің басшылығымен жүргізілетін семинарларға және практикалық сабақтарға қатысады, мектеп оқушыларының арасында құқықтық тәрбие жөнінде “Оқушы”, “табиғат және заң”, “Конституция мемелекеттің негізгі заңы” сияқты тақырыптар бойынша үгіт – насихат жұмыстарын жүргізеді.
Мектептерде құқықтық тәрбиенің басқа да формалары кезеседі. Мысалы: “Құқықтық білім факультативтері”, құқықтық тәрбиенің бір рет жүргізілетін фомалары: лекйия, баяндама, әңгіме, пікірталас, олимпиада, кештер, сайыстар т.б. Осы формаларға сәйкес тақырыптарды құқықтық және адамгершілік тәрбиесі негізінде іріктеп алу және пайдалану керек. Мысалы, лекция тақырыбы: “Қазақстан Республикасы азаматтары міндеттерінің, еріктерінің және құқытарының бірлігі”, пікірталас тақырыбы: “Немқұрайлылық және арамзалық қылық” т.б.
Мектеп жұмысының жүйесінде әр түрлі тәрбие әдістерінің қоладанылатыны әркімге мәлім. Сол әдістердің біразын құқықтық тәрбиеде де пайдалануға да болады. Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқытық тәрбие әдістері үш топқа бөлінеді:
Сөздік ақпараттық топқа лекция, әңгіме, әңгімелеу, өнеге, түсіндіру, дәлелдеу, насихаттау бекерге шығару әдістері жатады.
Бұл әдістердің тиімділігін нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде мазмұндай білуге байланысты.
Ұқтыру, машықтандыру тобына кіретін әдістер: үйрету, тапсырма, жаттықтыру, талап.
Бұл әдістер тобына оқушылардың іс — әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына мүмкіншілік туғызады.
Ынталандыру және тежелеу әдістер тобына: ынталандыру әдістері (сенім, жағымды баға, мақтау, мадақтаудың түрлері; алғыс айту, әр түрлі сиылықтар, шарапаттар т.б.; тежелеу әдістері (жазалаудың бірнеше түрлері: ұялту, сөгіс,ескерту).
Сонымен топтарда көрсетілген әдістерді құқықтық және құқық тәрбиесіне ортақ десек артық болмайды, өйткені, олардың бірлігі жалпы тәрбие жүйесінде болымды нәтиже береді.
3.Құқықтық тәрбиенің отбасында алатын орны. Үкімет заңдары, олардың тұға тәжірбиесіндегі ролі.
Құқықтық тәрбие негізі отбасынан баталады. Адам табиғатындағы жақсының бәрі ең алдымен жанұя ауқымына жұмсалады. Туысқандарымызға, жақындарымызқа қатынасымыз неғұрлым адамгершілікті болса, соғұрлым еңбек және қоғамдық өміріміздегі қылықтарымыз берік және жоғары болады. Өте түсінікті сияқты. Бірақ, тәжірибеде бұлай бола бермейді.
Кішінің үлкенге, шлкеннің кішіге қамқорлығы бұзылса да құқықтық қатынастар басталады. Қарт ата – аналарға қамқорлықтан қашып жүрген азғындар аз ба?
Қоғамдағы тәртіпсіздік пен қылмыстың көзі — маскүнемдік. Азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың алғы – шарты осыдан басталады.
Педагогикалық тұрғыдан қарағанда жастар арасындағы орын алатын маскүнемдік құбылыстыұң көзі негізінен жанұяда жатыр. Арақ ішіп иегі қалтырап отырған атаны, тарамыс қолымен рюмка көтеріп отырған әжені, қайдан келіп, қайдан тұрғанын білмей сұлап жатқан әкені, арақ ішіп шашы бұрқырап, еліріп, отырған шешені көріп оырған ұл – қыздан не үміт, не қайыр.
Маскүнемдікпен қатар қазір жастар арасында нашақорлық та кездесіп жүр. Маскүнемдікке қарағанда бұл жас ұрпақ өміріне өре қауіпті. Тұлғаның сапалық қасиеттерін тез ыдыратып, адамды хайуандық күйге дейін келтіреді.
Заңды білмеу – құқықтық мәдинеттің елеулі кемшілігі. Әрине, қоғам өмірінде қабылданған заңдылықтардың хабардар болу құқықтық ұғынудың жоғары денгейі, соған сәйкес мінез–құлық пен тәртіпті қамтамасыз ете бермейді. Заң білмеу, оны бұзу жауапкершілігінен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң және құқықтық мәдинет ұғымын шатастырмауы керек. Заң оны оқушы біле ме, білмей ме, оған тәуелсіз қызметін атқара береді. Ал құқықтық мәдинет оқушыдан жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді.
Адамның құқықтық мәдинеті – күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген мағызды жағын бейнелейді.
Нақты пайымдауға келмейтін құбылыстарды ұғыну үшін
біз салыстыруды көп пайдаланамыз.
<< Барлығы да салыстыру арқылы танылады >> деген халық даналығы тегін емес. Ұлы орыс педагогі К. Д. Ушинский кез-келген түсіну мен кез-келген ойлаудың негізі салыстыру деген болатын.
Тұлғаны құқықтық мәдинеттінің негізгі тәртіппен мінез – құлық көз қарастары, сенімдер. Бұлар арнайы құқықтық білім мен байытылуы қажет, одан тұлғаның құқықтық қатынасы қалыптасып, түрлі құқықтық жағдайларда тәртібі мен іс — әрекеті реттеледі.
Саналы тәртіппен мінез құлықтарды құқықтық мәдинеттің ірге тасы деп қарасақ, ал көркем өнер мәдинеті онымен қатынастар, сезімдер денгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемге эстетикалық қатынасарда негізгі роль ойнайды. Әдибетпен өнер ізге өз көркем бейнелері мен әсер етеді, оларды сезім арқылы қабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді, қоғамдық қатыныстарды танимыз.. Құқықтық қатынастарды бейнелейтін әдеби көріністерден алатын көркемдік ойлар құқықтық мәдениетті жетілдіруге елеулі дәрежеде ықпал етеді.
Құқықты құрметтеу әділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну – адам тұлғасынның жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес. Заңдылықты сезіну құқықтық межелер негізінде, ар-ұжданына сай шешім қабылдауға көмектеседі. Заңдылықты сезіну – ұяттылық. Заңдылықты сезіну мен ұяттылық мораль мен құқықтың мызғымас бірлігінен туындайды.
Мораль адамдарды орынсыз қылықтардан бойын аулақ салуға және қайырымдылық жасауға шақырады. Бұл жеткіліксіз болған жағдайда моральға заң көмекке келеді.