Қазақстанның индустриялдық дамуы мен жұмысшы табы тарихына жаңа көзқарас

Қазақстан Республикасы егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси қайта құруларды жүзеге асырып, бүгінгі таңда өркениетті дамуға нарықтық экономика арқылы жетуді көздеп отыр. Осы орайда еліміздің өткен тарихына көз жеткізу, жинаған тәжірибеден сабақ алудың маңызы зор. Әсіресе республикамыздың индустриалдық дамуы мен жұмысшы табының қалыптасуына баса назар аударған абзал.

Еліміздің өнеркәсібін өркендетудегі жұмысшы табаның тарихын зерттеу барысында әуелі оның өзекті мәселелеріне көңіл бөлінгені жөн. Атап айтқанда жұмысшы табының бүгінгі таңдағы әлеуметтік-экономикалық және саяси ахуалын нақтылай ашу қажет. Мәселен, Қазақстан-табиғи шикізат көзіне өте бай, ғылыми техникалық, экономикалық өрісі кең, аграрлық-индустриялық мемлекет. Сөйте тұра, күні бүгінге дейін оның дамушы күші толық зерттеліп, нақтыланған жоқ. Қазақстанның экономикасы қазіргі кезге дейін сонау Ресей империясы үстемдігі тұсында қалыптасып, бұрынғы КСРО шеңберінде орталықтан басқарған әкімшілік-әміршіл жүйеге негізделген шикізат өндіру бағытында қалып отыр.

Болашақта еліміз аса бай қазба байлығын игере отырып, индустрияны дамыту кезінде, ең алдымен, ауыр өнеркәсіпті, соның ішінде әсіресе жылу-энергетика саласын, химия өндірісін, қара және түсті металлургияны дамытуды қолға алу қажет, Бұл салаларға көп мөлшерде шетел инвестициясының бөлінуі де мұның жүзеге асатындығын аңғартады. Оның үстіне бүгінгі күні республикамыз көтеріп отырған әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ғылыми негізден өткізу, оның дамуына кедергі болған себептерді ашу, қоғамды демократияландыруға лайықты тәсілдің жолын айқындау басты назарда болып отыр. Оны іске асыру үшін алдағы кезеңде республикамыздың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктері мен жалпы заңдылықтарын түбегейлі зерттеу, оның тарихи тәжірибелерін бүгінмен ұштастыра отырып зерделеу қажет, Сондай-ақ республикамыздың саяси жүйесі мен экономикалық қатынастардағы ең маңызды өзгерістер мен бұрын айтылмай келген жағдайларды қамту керек. Бұл негізгі қағидаларға қоса Қазақстандағы индустрияның дамуы мен индустриялық мамандар тарихын қайта қарауды талап етеді.

Көтеріп отырған мәселенің тарихнамасы өткен ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының орта шенінен бастау алады. Осы тұста жалпы елді социалистік жолмен индустрияландырудағы республикалардың орны мен маңызы, Қазақстанда көлік шаруашылығын, өнеркәсіпті дамыту мәселесі күн тәртібіне қойылған-ды. Сол кезеңде Қазақстанды социалистік жолмен индустрияландыру және ұлттық жұмысшы табын қалыптастыру мәселелерінің төңірегінде қым-қиғаш айтыс-тартыстар өршігенді. Барша пікірлердің ішінен, әсіресе, екеуі, «ұлы державалық шовинистер» мен «ұлтшыл-уклонистер» көзқарасы айқындалып, ерекше көзге түседі.

Қазақстан өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф.Голощекин бастаған ұлы державалық шовинистер күрделі өнеркәсіпті дамыту, жұмысшы табын өсіру Қазақстан үшін «ақылға сыймайды», «артта қалған көшпелі халық» индустрияландыру қарқынына төтеп бере алмайды, «өнеркәсіпті қазақыландыру қымбатқа түседі» , өйткені «қазақ бәрібір жұмыс істемей, далаға қашатын болады» деп тұжырымдайды. Голощекин индустрияландыруды барынша тежеп, оны тек «шикізат көзіне» айналдыруды қоштайды. Сондықтан ол республикада «өндірістік алып құрылыстар салуда емес, жергілікті ұсақ және орташа өндірістік дамытуға тырысады. Ал көрнекті мемлекет қайраткері «ұлтшыл-уклонист» С.Сәдуақасов өндіріс орны шикізат көзіне жақын болуы керектігін индустрияландыруды өлкенің жергілікті ерекшелігін ескере отырып жүргізу қажеттігін дәлелдейді. Ол көп салалы экономиканы, қазақтарды өндіріске кеңінен тартуды, республиканың экономикалық тәуелсіздігін, сондай-ақ өндірістің барлық түрін дамытуды жақтайды. Өз кезінде С.Сәдуақасов ұлтшылдығы үшін айыпталған еді. Бірақ тарих тағлымы бүгінгі таңда С.Сәдуақасовтың алысты болжай білгендігін расқа шығарып отыр.

Сол тарихи кезеңдегі еңбектердің ішінен, әсіресе, П.М. Алампиевтің еңбегі ерекшеледі. Ол индустрияландыру кезіндегі «ұлы державалық шовинистер мен жергілікті ұлтшылдар» аралығындағы идеялық күресті өзінше таразылайды. Индустрияландыру науқанын жүргізудің тәсілі мен қарқыны туралы идеялық тартысты партиялық тар шеңберде қарастырғанымен, П. М Алампиев республикадағы индустрияландыу кезеңін шындыққа сәйкес көрсетеді. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында жарық көрген еңбектердің ішінде Т. Жұмабаев пен Ш. Шафироның еңбегі мен А.Т. Лучковтың «Қазақстандағы халық шаруашылығының мамандары туралы» атты мақаласында ғана республикамыздағы жұмысшы табы, әсіресе, ұлттық мамандардың қалыптасуы арнайы зерттелген. Бұл еңбектер қоғамдағы идеялогиялық талаптарға сай жазылғанымен, жұмысшы табының саны, кәсіби деңгейі, мамандығының құрамы туралы аса құнды деректер келтіруімен көңіл аударады.

Мәселенің екінші кезеңінің тарихнамасы өткен ғасырдағы 30-жылдарының аяқ шені мен 50-ші жылдарының соңына дейін жалғасады. Ол кезде ғылыми зерттеу ісінің аясы кеңейіп, индустрияландыру тарихы бойынша негізгі еңбектер бұрынғы шектеушілер мен қағидалардан айырыла бастағанды. Архив құжаттары мен статистикалық материалдар ғылыми айналымға еніп, кеңінен пайдаланыла түсті. Бірақ әлі де ғылыми іріктеу, талдау, нақты материалдарды мәнін ұғыну ғылыми талапқа сай емес еді. Бұл кездің ғылымдары «КСРО-ны индустрияландыру» мен «республиканы индустрияландыру» деген екі алшақ ұғымды алмастыра беретін, біріншісінің мағынасы қолма-қол екіншісіне ауыстырылды. Бүкіл елге қатысты жағдай ешбір түсіндірмесіз жеке республикаға қатысты деп есептеледі. Бұрынғы барлық ұлттық аймақтарда ауыр индустрияны жедел әрі жан-жақты дамыту мақсаты қойылғандай етіп көрсету дағдыға айналды. Индустрияландырудың маңызды құбылыстарының бірі болып табылатын экономикалық теңсіздікті жою 50-жылдардан бастап қолға алынды. Осы жерде П.М. Алампиевтің еңбегін айрықша атау орынды. Автор өндірісті социалистік жолмен реттеудегі шындықты айтып, ең бірінші рет кеңестік Шығыс республикаларын индустрияландыру мерзімін кезең-кезеңге бөліп зерттейді және республикалардағы негізгі өндірістік аудандардың сипаттамасын береді.

Индустрияландыру әр аймақта дамуы, іргелі кәсіпорындардың тарихы, өндірістің жекелеген салалары мен көлік шаруашылығын С. Бәйішев, Г.Ф. Дахшлейгер, А.Хавин және тағы басқалар зерттеген. Қазақстан ғалымдары бірінші кезекте көбінесе республиканы индустрияландырудың дамуын зерттейді, ал республикадағы жұмысшы табының өсуі туралы индустрияландыру мәселесіне қоса жол-жөнекей атап өтумен ғана тынады. Бұл жылдар жұмысшы кадрларының тарихын шын мәнінде тереңірек зерттеу енді ғана қолға алынып еді. Оған А.А. Байшиннің, А.Р. Ахметовтың А.С. Рахимовтың жұмысшы табы туралы жарық көрген еңбектері дәлел.

Мәселені зерттеудің ХХ ғасырдың 60-жылдарынан басталатын үшінші кезеңінде айтарлықтай табыстарға қол жете бастады, индустриялық дамудың тарихы мен жұмысшы табы туралы тереңдете зерттеген алғашқы еңбек – А. Нүсіпбектің монографиясы. Бұл еңбек кеңес үкіметтің алғашқы жылдарынан бастап екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі аралықта республика жұмысшы табының қалыптасуы мен дамуын ғылыми негізде жан-жақты зерттеу болды.

Республика өндірісінің жекелеген салалары мен кейбір экономикалық аудандарда ауыр өнеркәсіптің дамуына қатысты еңбектер бұл тақырыпты жергілікті материалдар негізінде толық ашып көрсетуге тырысады. Жұмысшы мамандар мен индустрияландыру тарихының кейінгі жиырма жылдық кезеңі М.Х. Асылбеков, С.Нұрмұхамедов, Н.Пан монографияларында қарастырылды.

Осы кезеңде жұмысшылардың мәдени-техникалық деңгейін көтеру жөнінде жеткілікті дәрежеде жазылды. Бұл ретте Б.Н. Әбішованы ерекше атап көрсетуге болады. Сол тұстағы еңбектерде жұмысшы табын даярлау, жұмысшылар арасындағы социалистік жарыс, жұмысшылардың қоғамдық-саяси белсенділігі туралы мәселелерге де көп көңіл бөлінді. Кеңестік дәуірде жұмысшы табының тарихын зерттеудің нақтылы қорытындысы – 1987-1988 жылдары «Кеңестік Қазақстанның жұмысшы табы тарихының» екі томы жарық көруі болды.

Жалпы кеңестік дәуірдегі қоғамтанушы ғалымдар сол тұстағы коньюктураға сай мәселені тар таптық шеңберде қарастырумен шектеліп отырды. Олар жұмысшы табын коммунистік құрылыстың бастаушысы, жағымды әрі негізгі кейіпкері ретінде көрсетуге талпынды, ал оның көлеңкелі тұстарын айналып кетуге тырысты, әйтпесе социализм кезеңіндегі «жекелеген келеңсіздіктер» ретінде көрсетті. Сайып келгенде, қоғамтанушы ғалымдар толғақты мәселелердің көптігін біле тұра тоталитарлық жүйенің құрсауынан шыға алмады. Соның салдарынан көпшілік еңбектер нақты өмір шындығынан алшақ кетіп, оқиғаның болмысын жеңілдете отырып, шиеленісті жағдайды талдаудан сырттады, ойдан шығарылған теорияға сүйену етек алды. Тарихшылар көбінесе жұмысшы табының әлеуметтік даму шегін социализмнің толғағы жеткен белгілерін және басқадай қосымша мәселелерді жүйелеуді, тіпті күні кешеге дейін жұмысшы табының «мәдени-техникалық деңгейі», «интеллигент жұмысшы», «жұмысшы табын толықтырудың әлеуметтік бастауы» және т.б. бәрін бір жерге шоғырландырып келеді.

Соның салдарынан қарастырылып отырған мәселе бойынша жазылған тарихи еңбектерде өте маңызды қоғамдық іс-тәжірибелер мен ғылыми байыптаулар жетіспей жатты. Бұған қоса сол кездегі мемлекеттік құрылымның қалыптасқан жағдайды өзгертіп, оңалтуға деген енжарлығы да зерттеулердің іс жүзіндегі мәнін төмендетуге себепші болады.Кеңестік дәуірде орын алған шектен тыс саясаттандырушылыққа қарамастан, бірақ ол еңбектерде келтірілген деректер өз құндылығын жоя қоймады. Бұл зерттеулер республикамыздың экономикалық дамуы, жұмысшы мамандардың әлеуметтік-демографиялық құрамы, олардың кәсіптік деңгейі, өндірістегі еңбекшілердің белсенділігі туралы пікір жинақтауға өз септігін тигізеді. Сондықтан кеңестік дәуірде жазылған еңбектердің бәрін бірдей сынап, жаратпай тастаудан аулақ болған жөн дер едік.

Қазіргі қоғамтанушы ғалымдар кеңестік дәуірде қалған индустрияландырудың хронологиялық шеңберіне жаңаша қараулары қажет екенін айтып жүр. Кеңестік дәуірдегі ғылыми еңбектерде ол алғашқы бесжылдықтарды (1926-19410ж.ж.) қамтитын кезең және социализмның незін қалауды қамтамасыз еткен саясат ретінде қарастырылды. Бүгінгі таңда бірқатар ғалымдар бұрынғы дәстүрлі тұжырымдардан бас тартып, индустрияландыру процестері тек 20-30 жылдары ғана шешуші рөл атқарған жоқ, ол кезде тездету серпіні ғана орын алып, ал индустрияландыру 40-50-ші және одан кейінгі жылдары да жалғасын тапты деген пікірлер білдіруде. Мұндай пікір білдірушілер оның үстіне индустрияландырудың сол кезеңде экстенсивті сипат алып, өндіріске механикалық түрде қосымша адам және табиғат ресустарын қамтығанын көрсетеді. Бұл әсіресе экономикасы шикізат қоры бағытын алған, өңдеуші және өңдіруші салаларда елеулі диспропортациясы бар, әсіресе өңдеуші салалары аса дамығаны Қазақстанда айқын байқалады. Негізінен отын, химия және мұнай химиясы өндірістері, қара және түсті металургия өндіріс ошақтары басым республика өнеркәсібі жаңа техниканы игеруге экономикалық түрде мүдделі болмады. КСРО экономикасының 80 жылдарын алып қарастырсақтоталитаризм жүйесініңнегізінде индустрияландыру нәтижесі көретін болсақ біршама статистикалық деректер тарих беттерін де айғақ. Елге тасылатын өнімдер қатарында өндіріс құралдары мен тұтыну заттары сияқты соңғы өнімдер басым түсіп жатты. Халық шаруашылығының құрылымдық өзгерісі әлеуметтік мәселелердің шешілуіне қатты әсер етті. Қазақстан тұрғындарының үймен қамтамасыз етілуінің көрсеткіші бүкілодақтық тұрғындардың жеке басына шаққандағы төлем қызметтерінің дәрежесінің 68,8% -ін, бөлшек сауда тауар айналымның көлемінің 84,2 % -ін құрайтын. Бағаның жіберілуіне байланысты онсыз да төмен өмір деңгейінің көрсеткіштері тіптен нашарлап кетті.

Халық шаруашылығының бүгінгі күнгі негізгі мазмұны бұрынғы өндіріс потенциалын экстенсивті түрде үдететін индустрияландыруды енді өндірісті интенсивті өсуге ауыстырумен, оны ғылыми-техникалық прогресс негізінде реконструкциялау және қайта құрумен анықталу тиіс. Тек осындай жағдайда ғана Қазақстан нақтылы тәуелсіздік пен толық егемендікке жете алады. Елімізде болса, 70-жылдардан бастап ғылыми-техникалық прогрестің дамуы тежеліп қалды. Бұл қолданылып жүрген технологиялар мен техникалар үлгілерінің экономикалық және экологиялық жағынан тиімсіздігінен көрінді. Оларды жасау (құру) мен игерудің орташа ұзақтығы моральдық тозу мерзіміне жақындады, яғни жаңа деген өнімнің өзі бәсекеге түсе алмады. Қазақстан экономикасының ғылыми-техникалық прогресс жаңалықтарын қабылдамауының астарын тоталитарлық жүйе тұсында қалыптасқан қайшылықтан іздеу керек. Кеңестік дәуірде мекемелер мен тұтас шаруашылық өндірістің техникалық деңгейін көтеруге ынталы болмады – олардың үстінен жоспарлар, көлемді көрсеткіштер төніп тұрды. Қорлық бөлініс кез-келген техникалық-экономикалық дәрежедегі өнімді өткізуді қамтамасыз етті. Өкінішке орай, ғылыми-техникалық прогрестің Қазақстанда жұмысшы табының дамуына әсері туралы ғылыми зерттеу жұмыстары әлі күнге жүргізілмей келуде.

Өнеркәсіптің дамуы мен ғылыми-техникалық прогрес жетістіктерінің өндіріске енгізу проблемалары өзара тығыз байланысты. Алайда бұл проблемалар жұмысшы табының өмір деңгейі мен сапасы өзі қоршаған орта жағдайы мен байланысты екендігіне – ал оның базисінің, тұрғындарының әлеуметтік аман-саулығының негізі екендігіне қарамай, Қазақстанның жұмысшы табы мен индустриялды дамуы тарихында бұл мәселелер орын алмады. Отандық тарих ғылымында осы уақытқа шейін жұмысшылардың даму қарқынын асыра көрсетушілік байқалып келуде. Бұл процеске зор үмітпен қарау зерттеушілердің көбін 60-жылдардан бастап жұмысшы табы дамуының айқындаушы бағыты оның сапа жағынан жетілуі болуы деген ойдан шығарылған қорытындыға әкелді. Мұндай қорытынды «кемелденген социализм» атанған дәуірдегі басты нұсқауға сайма-сай келеді.

Дегенмен осы жерде 1990-жылдан бастап отандық тарих ғылымында мәселеге обьективті баға беру бағытында алғашқы қадамдар жасала бастағанын да айта кеткен жөн. Мұндай еңбектер қатарына С.Б. Нұрмұхамедовтың академик А. Қошановтың редакторлығымен жарық көрген еңбектерді жатқызуға болады. Бірақ ғылыми-техникалық прогрестің жұмысшылардың әлеуметтік дамуына тигізген ықпалы, жұмыссыздықтың өріс алуы мен күрес, өнертапқыштық жетістіктердің өндіріске енгізілуі және өндіріспен байланысы, оның жүзеге асырылуы, табиғат қорын пайдалану және экология мәселесі жөніндегі арнайы зерттеулер жариаланған жоқ. Бұл мәселелердің барлығы өз зерттеушісін күтуде.