Оқыту процесі – білімді, біліктілік пен дағдыны меңгеретін, оқушылардың дүниетанымын, күш қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іс–әрекет барысы. Оқу барысында оқушының сана–сезімі, адамгершілік қасиеттері, эстетикалық талғамы, тұлғалық қасиеттері қалыптасып дамиды.
Оқытудың психологиялық, педагогикалық ерекшеліктеріне назар аударайық.
Оқыту – мақсатты процесс. Оқытудың басты мақсаты, әдіс- тәсілдері, мазмұны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп, жаңарады.
Оқыту – таным процесі. Танымдық ерекшелігі оқушыда білімге деген қызығушылығы ұдайы өсіп арта түседі.
Оқытудың міндеті – оқушыны айнала ортамен (табиғат, қоғам) және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қаруландыру. Оқушы дүние тануда бұрын ғылымда белгілі болған, зерттеліп дәлелденген жаңалықтарды, заңдылықтар мен тұжырымдарды әрі қарай дамыта түседі.
Оқытуда ғылым негіздерін оқып үйренудің өзі, ғылым тарихымен, оның әдістерімен танысу, ұлы ғалымдардың өмірі мен қызметі жайлы ақпарат алады.
Оқыту – даму негізі. Педагогикалық процесс өзіне тән негізгі екі белгіні: организмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың жан–жақты жетілуін түйістіреді.
Оқыту –екі жақты процесс. Оқыту оқушы мен мұғалімнің өзара бірлесіп жасайтын әрекетінен тұратын күрделі процесс. Өйткені, оқыту – мұғалімнің білім берудегі негізгі іс–әрекеті болса, оқу – баланың өзінің танымдық, практикалық әрекеті. Сөйтіп, оқушының таным әрекеті мұғалімнің басшылығы арқасында ғана жүзеге асады.
Оқыту – жоспарлы процесс. Мұғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту процесін жоспарланған, ұйымдастырылған түрде жүзеге асырады. Оқушы білімді қысқартылған, педагогикалық тұрғыдан өзгертілген жолмен мұғалімнің және арнайы жазылған оқу құралдарының көмегіне сүйене отыра меңгереді.
Сөйтіп, оқыту процесі оқушылардың жас ерекшеліктерінің сәйкестігін ескере отырып, таным қызметінің формасы мен әдістерін соған орай өзгертіп отырады.
- Оқыту – бұл күрделі процесс. Ол тұлғаға білім беру, тәрбиелеу және ақыл–ойы мен творчестволық қабілетін, демек, біліктілігі мен дағдысын дамыту негізінде жүзеге асырылады. Мұның мәнісі, жеке тұлғаға біртұтас (комплексті) ықпал жасауды көздейді. Осы негізде, оқыту процесінің бірінші қызметі – оқушыларға білім беру.
Білім беру, біріншіден, ғылым негіздеріне сай оқушыларды нақты фактілермен, қағида және түсініктермен, заңдылықтармен қаруландыруды қамтамасыз етсе, екіншіден солардың негізінде, айналасындағы әртүрлі құбылыстарға олардың ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Екінші қызметі – тәрбиелеу. Оқыту барысында оқушыларды теориялық білімдер жүйесімен қаруландырып, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастырып дамыту. Сонымен бірге оқыту барысында тәрбиенің мақсат, міндеттері және мазмұны мен тәсілдері анықталады. Оқытуда тәрбие мен оқытудың байланысы біржақты қарастырылмайды, керісінше біртұтастық принципке негізделіп, бірлікте қолданылады. Демек, тұлғаға білім бере отырып, оны тәрбиелейміз, тәрбиелей отыра, білім береміз. Сөйтіп, тәрбие процесі дұрыс ұйымдастырылған жағдайда оқытудың барысына қолайлы ықпал етеді, соның негізінде тұлғаның танымдық қызметі мен оқуға деген қызығушылығы артады.
Үшінші қызметі – дамыту. Оқыту барысында оқушыларға білім беру, оларды тәрбиелеу негізінде тұлғаның ақыл – ойы, сана – сезімі, шығармашылық қабілеті т.б. көптеген тұлғалық қасиеттерінің дамуына, біліктіліктері шыңдалып, қабілеттерінің артуына оң әсер етеді. Демек, тұлға жан –жақты қалыптасып дамиды (байқағыштығы, ойы, есі, қиялы секілді психикалық процестері де қарастырылады).
Даму қызметінің ерекшелігі сол, ол өз алдына жеке өмір сүрмейді, керісінше оқытудың білім беру мен тәрбиелеу қызметінің жалғасы боп есептеледі. Сондықтан, дамудың қарқынды, жан –жақты әрі, терең болуы білім беру мен тәрбиенің қандай дәрежеде іске асырылуына байланысты. Бұдан шығатын қорытынды, оқытудың білім беру мен тәрбиелеу қызметі негізгі болып саналса, даму өз алдына олардың қызметінің нәтижелі болуына қолайлы ықпал етеді.
Дидактикада “Жетілдіре оқыту” процесі 1960 жылдардан басталды. Осы негізде Л.В. Занков, Н.А.Менчинская, Д.Б. Эльконин, В.В.Давыдов, М.А.Данилов, М.Н. Скаткин еңбектерінде оның жолдарын шешу үшін әртүрлі принциптерді ұсынады. Солардың ішінде Л.В.Занковтың оқу процесі арқылы білім беруді қарқынды ұйымдастыру, оқушылардың оқуды саналы меңгеруін қамтамасыз ету ережесін ұсынылды.
Бұл, дамуда тек ойды қалыптастырумен ғана емес, ол тұлғаның дамуына оңтайлы әсер етеді.
3.Оќытудыњ єдіснамалыќ негіздері. Оќытудыњ жалпы ±йымдастыру формалары мен єдістерін тањдауды белгілейтін ±стамдыќ ережелері педагогикалыќ процестіњ жалпы єдіснамасынан дамиды. Сонымен ќатар, оќыту оќушылардыњ танымдыќ єрекеттерініњ ±йымдастырылуымен тікелей байланысты болѓандыќтан, оныњ єдіснамалыќ негізін арнайы ќ±растыру ќажет.
Бихевиоризм жєне прагматизм – оќып білудіњ тєсілдерін (тетіктерін) т‰сіндіруге м‰мкіндік жасайтын, оќытудыњ кењ таралѓан т±жырымдамалары. Б±л баѓыттарѓа экзистенцализм жєне неотомизм де ќосылады. Олар оќытудыњ ролін тµмендетіп, сезімді тєрбиелеуге аќыл-ойды дамытуды тєуелдендіреді, б±л позицияныњ мєні тек жеке дєйектерді тануѓа, олардыњ зањдылыќтарын ±ѓынуѓа болады деген зањдылыќтардан шыѓады.
Жања баѓыттардыњ ішінде ерекше назар аударуѓа т±ратыны: Д.Бруннер (АЌШ) жасаѓан “жањалыќ ашу арќылы оќыту” т±жырымдамасы. Д.Бруннердіњ т±жырымдамасына сєйкес оќушылар д‰ниені, олардан барлыќ танымдыќ к‰штерін талап ететін жєне саналы ойлауѓа ќабілетін дамытуѓа тікелей єсер ететін, µз бетінше жањалыќ ашулары арќылы тануѓа білімді мењгеруге тиіс. Шыѓармашылыќта оќытуѓа тєн ерекшелік, Д.Бруннердіњ пікірі бойынша, белгілі бір таќырып бойынша мєліметтерді жинаќтап, баѓалау жєне осы негізде тиісті ќорытындыны жасау ѓана емес, сонымен ќатар, оќылып отырѓан материалдыњ шењберінен тыс зањдылыќтарды да аныќтау.
¦станым тєжірибелік педагогикалыќ іс-єрекетініњ негізінде жатќан, ќазіргі тањдаѓы дидактиканы тµмендегі ерекшеліктері сипаттайды:
1.Оныњ єдіснамалыќ негізін таным философиясыныњ объективті зањдылыќтары ќ±райды.
2.Материалистік диалектика негізінде жасалѓан, ќазіргі тањдаѓы дидактикалыќ ж‰йедегі оќытудыњ мєні мен оќушыларѓа дайын білімді беруді, не болмаса оќушылардыњ µз беттерінше жеке жањалыќ аша оќуларына сєйкес келмейді. Оныњ айырмашылыѓы оќушылардыњ жеке пікірлері мен тєуелсіздігі, белсенділіктерініњ, педагогикалыќ басќарымныњ саналы ‰йлесімділігінде.
Оќыту процесініњ єдіснамалыќ негізін объективті д‰ниені танудыњ арнайы т‰рін жєне ѓылымныњ танымын бейнелейтін, оќушылардыњ іс-єрекеттерінде оќуды салыстыру арќылы т‰сіндіруге болады.
Ѓылым объективті жањаны, ал оќушы-субъективті жањаны таниды, біраќ ќандай да бір ѓылыми жањалыќты ашпайды, тек ѓана ѓылым жинаќтаѓан ѓылыми т‰сініктерді, ±ѓымдарды, зањдарды, теорияларды, ѓылыми дєйектерді мењгереді.
Ѓалымныњ танымын эксперимент, ѓылыми ойлау, сараптау, ќателіктер, теориялыќ пікірлер ќ±райды, ал оќушыныњ танымы м±ѓалім шеберлігініњ кµмегімен біршама жылдам жєне жењіл т‰рде µтеді. Оќу танымы тікелей жєне жанама т‰рдегі оќушыныњ кµмегін міндетті т‰рде пайдаланады, ал ѓылым т±лѓа аралыќ µзара єрекеттіњ кµмегінсіз таниды. М±ѓалім мен оќушы танымыныњ арасындаѓы осы зор айырмашылыќќа ќарамастан, б±л процестер негізін ±ќсас, яѓни єдіснамалыќ негіздері бірдей.
- Оқыту процесінің қозғаушы күштері. Қарама–қайшылық педагогикалық болмысқа тән, сондықтан оқыту процесінің ішкі қайшылықтарын ашу керек. Осы мәселені зерттеушілердің бірі М.А.Данилов (1899–1973) оқу процесінің негізгі қозғаушы күші оқушылардың алдына қойып отыратын мұғалімнің оқу және практикалық міндеттері мен оларды орындауға керекті оқушылардың білімдері, іскерлігі және ақыл–ойлары арасындағы қайшылық екенін анықтады. Басқа қарама–қайшылықтар, оқу материалын баяндау жүйесі мен оқушылардың меңгеруі арасында, мұғалімнің түсінігі мен оқушы түсінігі, теориялық білімдер және оларды практикада қолдану, оқу процесіндегі қиындықтың деңгейлері, сипатын анықтау және оларды оқушылардың түсінуі, мұғалімнің материалды фронтальдық баяндауы және әрбір оқушының оны түсінуі араларында болады:
Мысалы ынтымақтастық педагогикасы дәстүрлі педагогиканың кемшіліктерімен күресіп, ондағы көптеген қарама–қайшылықтарды шешуге ат салысты.