Жоспары:
1.Әлеумсттену түсінігі. Әлеуметтену механизмдері мен институттарының жалпы сипаттамасы.
2.Тұлғаның әлеуметтену процесіндегі ерекшеліктсрі, Әлеуметтенудің негізгі кезеңдері.
3.Әлеуметтену заңдылықтарын Э.Берн және К.Стейнердің транзактілі талдауы бойынша түсіну. Тұлғаның даму моделі мсн Э.Эриксон тұжырымдамасындағы бірдейлік түсінігі.
Лекцияның мақсаты: Әлеуметтанудың әлеуметтік-психологиялық аспектілсрі, ұлғаның әлеуметтену процесіндегі ерекшеліктсрі, әеуметтенудің негізгі кезеңдерін анықтау.
Лекцияның мәтіні:Әлеуметтену үғымының мазмүнын «индивидтің өлеуметтік ортаға енуі», «әлеуметтік әсерлерді игеруі», «өлеуметгік байланыстар жүйесіне араласуы»,т.с.с. процестерден түсінуге болады. Әлеуметтену процесі, жеке түлғаның қоғам мүшесі ретінде өмір сүруіне мүмкшдік тудыратын қүндыдықтар мен нормалар жүйелерін игеруіне қажет бүкіл өлеуметтік процестерінің жиынтыгы. Әлеуметтенудің мвнісі, ол — екі жақты процесс екендігінде, бірішпіден, өлеуметгік ортаға кірудің арқасында индивидтің өлеуметгік тәжірибені игеруі, екіншіден, иңцивидтің осы әлеуметтік байланыстар, әлеуметтік ортаға белсенді араласуының арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта жасау процесі. Біріншісі — өлеуметтік төжірибені игеру, ортаның адамға өсерін сипатгаса, екіншісі, адамның өз іс-өрекетінің арқасында ортаға есер етуін көрсетеді,
Әлеуметгену процесінің мазмүны: жеке түлғаның қальштасуы түрғысынан қарағанда, негізінен үш сферада; іс-орекетге, қарым-қатынаста, өзіндік сананың қалыіггасуьшда іске асырылады.
Әлеуметтену ііроцесінің барысында индивид іс-өрекет «каталогының» молаюымен (А.Н.Леошъев) айналысады, яаня неғүрлым жаңа іс-өрекет түрлерін игерумен болады. Осы, жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі процестер іске асьгрылады. Біріншіден, әрбір іс-эрекет түрлері мен оның өртүрінің арасындағы байланыстар жүйесінде багдарлану (бағыттану). Ол өрбір жеке түлға үшін маңызды іс-өрекет аспектілерін айқывдаумен қатар, оны игеру арқьшы іске асьфылады, немесе мүндай бавдарлануды — іс-өрекеатің жеке түлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын екінші процесс — жетекші, тандалынған іс-өрекетке баса назар аудара отырып, басқаларын соған бағындыру. Жөне үшіішіі процесс, іс-өрекет барысында жеке түлғаның жаңа реддерді игеруі мен одардың маңыздылығын түсінуі. Осьшың берін индивидтщ іс-өрекет субъекгісі ретіңцеп мүмюндіктерінің кеңею процесі деп түжьфымдауға болады. Бүл бағытта жүргізілетін эксперименттік зерттеулер, негізінен әлеуметгік жөне жас ерекшелігі психологиясының ара жігінде іске асырылады.
Екзнші — қарым-қатынас сферасы да іс-өрекетпен тыгыз байланысты болғандықтан, оны кеңею және тереңдеіу бағытьшда қарастырады. Қарым-қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен контактілерінің көбеюі, өрбір жас кезеңіндегі осы контактілер ерекшеліктері түрғысынан түсіну қажет. Қарым-қатынастың терсңдсуін, сң алдымсн монологтық қарым-қатынастан диалоггыққа кошуі, ііартнеріе баттгану, оны негүрлым дол қабылдаумен байланысты. Эксперименпік зерттеулердің міндетгері: біріншіден, қарым-қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда жөне қалай іске асырылатъшын екіншіден, жеке адам осындай ироцесте қандай нөтижеге жететінін анықтау. Мүндай зерггеулер де пөнаралық болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, өлеуметтік психологая үшін де бірдей маңызды. Әсіресе, мектепке дейінгі жөне жетюншекгік кезендерде жүргізілген зсрттеулер көп.
Әлеуметтенудің үшінші сферасы — жеке түлханың өзіндік сана-сезімінің дамуы. Бүл проблема жеке түлғаның «Мен ‘* бейнесінің қальштасуымен байланысты.
Көптеген эксперименттік зертгеулер (лонгатюдті) көрсеткеніндей, адамның «Мен’: бейнесі бірден қалыптаспайды, өмір сүру барысында, өртүрлі өлеуметгік өсерлер негіэінде қалыптасады. Әлеуметгік психологая түрғысынан, өсіресе, осы процеске жеке түлғаның әртүрлі әлеумсттік топтарға енуі қалай өсер ететінін анықтау маңызды. Адамның өзіндік сана-сезімі оньщ қылығьшда қалай көрінеді, бүл қасиетгің қалыптасуына топтардың саны, немесе сапасы өсер ете ме деіен сүрақтарға өлеуметтену процесін зерттеуде жауаптар алынуы қажет.
«Мен» қүрылымын түсінуде психологая іъшымъшда бірнеше түрғы бар. Көбірек тараған қүрылымның үш компоненті бар: танымдық (өзін танып түсінуі), эмоциялық {өзін бағалауы), қылықтық (өзіне деген көзқарасы). Неіізгі факт ретінде, өзіндік сана — жекеленген сипатгамалар тізімі емес, жеке түлғаньщ озін түтас, бірыңғай адам деп түсінуі алынады. Өзіндік сананың екінші бір қасиеті, өлеуметтену барысьшда оның дамуы іс-өрекет пен қарым-қатынасты кеңейту жағдайьшда өлеуметгік төжірибені өрқашан игеруімен анықталатьш, бақьгаауға болатын процесс екеңцігінде.
Өзіндік сана адам түлғасының өзіндік, тереңцегі сипаттамасы болғанымен, оның дамуы тек іс-өрекет үстінде көрінеді: іс-өрекетте өзі туралы елестерді біршама «түзететін» (коррекция), басқаларда панда болған елестермен салыстьфу іске асырьшады.
Сондықтан да өлеуметтену процесін барлық аталған үш сферасының түтастай өзгеруіне байланысты түсінуіе болады. Олар түтастай алғанда индивид үшін «кеңейтілетін болмысты'» қүрайды, соның арқасында ол өзіне жақын ортаны да (микро- * орта), барлық өлеуметтік қатынастар жүйесін де игереді. Игере г отырып, индивид оған өз тәжірибесін, өзіндік шығармашылық л көзқарасын кірістіреді; сондықтан да, болмысты игерудің оны • белсенді түрде өзгертуден басқа жолы жоқ. Демек әлеуметтенудің өрбір сатысында көрінетін осы процестің екі жағын: әлеуметгік төжірибені игеру жөне оны қайта қүруды туындататын «қоспаны» анықтау қажетгігін көрсетеді. Бүл міндетгі шешуде, өлеуметтену процесінің кезендерін (сатыларын) жөне ол процестердің іске асырылатьш аумағы-әтуметтік институттарды анықтау қажет. Әлеуметгену процесінің сатыларын негізінен үш кезеңге бөліпқарастыруға болады:еңбекке дейінгі,еңбектану кезеңіндегі, еңбектен кейінгі (Андреенкова, 1970, Гилинский, 1971).
Еңбекке дейінгі кезең адамның еңбектенуіне дейінгі бүкіл кезеңді қамтиды. Бүл кезеңнің өзі де екі кезеңге бөлінеді: а) ерте кездегі өлеуметгену — баланың туған кезінен бастап, мектепке дейінгі уақытты қамтиды, жас ерекшелігі психологиясьшда оны — ерте балалық шақ деп атайды (мекіеіже дейінгі шақ).
ө) оқыту кезеңі, кең мағьшадағы бүкіл жастық кезеңін қамтиды, оған мектеп кезеңі түтастай жатады. Орта арнаулы оқу орнында оқу кезеңі туралы, оның өзіндік ерекшелікгерше (оқудың еңбекпен үштастырылуына) байланыеты екі түрлі көзқарас бар. Дегенмен де, бүл проблема теориялық жағынан да, практюсалық түрғысынан да өте маңызды: студенттік кезең -қоғамның өте маңызды өлеуметгік топтарының бірі, сондықтан да бүл топтың өлеуметтену проблемалары өте өзекті.
Бақылау сұрақтары:
Әлеуметтанудың әлеуметтік-психологиялық аспектілсрі
- 1. Әлеумсттену түсінігі.
- Әлеуметтену механизмдері мен институттарының жалпы сипаттамасы.
- Тұлғаның әлеуметтену процесіндегі ерекшеліктсрі.
- Әлеуметтенудің негізгі кезеңдері.
5.Әлеуметтену заңдылықтарын Э.Берн және К.Стейнердің транзактілі талдауы бойынша түсіну.
- Тұлғаның даму моделі мсн Э.Эриксон тұжырымдамасындағы бірдейлік түсінігі.