Әбдел Әзізбаб кесенесi Алғашќы ислам дәуiрiнiң тағы бiр ескерткiшi Сайрамдағы Әбдел Әзiзбаб кесенесi. Оның ќазаќша нұсќасы арабтардағы ер кiсiнiң аты Абд ал-Азиз, яғни «Ұлы Тәңiрiнiң ќұлы» деген үғымды бiлдiредi. Абд ал-Азиздiң өмiрнамасы кейiнiрек шыќќан авторы белгiсiз «Рисаля» шығармасында келтiрiлген, мұнда ол Мұхаммед пайғамбардың алғашќы iзбасарларыныѕ бiрi есебiнде сипатталады. Аңыз бойынша Абд ал-Азиз Ќ А. Яссауиден 300 жылдай бұрын өмiр сұрген, бұл ислам дiнiнiң осы аймаќта Орнығуымен сәйкес келеді. 1860 ж. соңыда казiргiғимарат,салынған.
Сайрамдағы кесенелері. Сайрамда басќа да ежелгi ескерткiштер, соның iшiнде ХVIII ғ өмiр сүрген кұранды түркi тіліне аударған Ќазидің кесенесі ХVIII-ХIХ ғғ. Мұнарасы және саќталмаған Ќызыр әулиенiң мешітiндегi ќырыќ күндiк ораза түтатын жер астындағы таќуалар ќүжырасы бар. 1989 ж. сазды түзiмдер арасында ќазылған бiрнеше тар ұзын жайлардан тұратын жер асты ғимараты табылды. Атаќы археолог К. М. Байпаќовтың пікiрiнше, бұл жер астындағы буддалыќ монастыр болуы мүмкiн.
Арыстанбаб кесенесi. Арыстанбаб әулесі аңызға айналған тұлға болған. Аңыз бойынша ол Ќ. А. Яссауидiң ұстазы әрi рухани пiрi болған. О дүниелiк болар алдында Арыстанбаб шәкiртiне өз iсiн жалғастыруды, ел арасында исламның кұндылыќтарын насихаттауды жалғастыра берудi аманат етiп ќалдырады. Сол себептi Яссауи кесенесiне сапар шеккен мұсылман баласына оның ұстазы, халыќ арасына аса кұрметтi әеулиенiң бейтiне соғу имандылыќ белгiсi болып есептелген.
Ќарашаш ананың кесенесiКесене Сайрамның орталығында, оның екi басты магистралiнiң ќиылысќан жерiне таяу’ ескi ќорымда орналасќан. Ғимарат Орта Азияда кең тараған кiшiгiрiм порталды-күмбездi кесенелердi ќатарына,жатады.
Мүр Әлiбаб кесенесiЌазаќстанны оңтүстігіне алғашќы болып келген ислам дiнi уағызшыларының мазарлары ерекше орын алады. Олардың ќатарына Карашаш ананың кесенесiне таяу жатќан Мiр Әлiбаб кесенесi жатады. Мір Әлiбаб ибн Паджах Мәлiк ХI ғ. соңы мен ХII ғ. басында өмiр сүрген тарихи тўлға деп есептеледi. Ол исламды Орта Азияға басты таратушылардың бiрi Жїсiп Хамаданимен хат жазысып тўрған. ХХ ғ. белгiленген Мір Әлiбабтың кесенесi Сайрамдағы кесенелердiң iшiндегi ен жас ескерткiш болып саналғанымен, оның шығу тегi ғасыр-лар,ќойнауына,кетеді.
Отырар Ќазаќстан мсн Орта Азияның саяси, экономикалыќ және мәдени өмірiндегi маңызды рөл атќарған жер өңдеумен айналысќан Ќазаќстандағы ең iрi ауданның бiрiнің тарихы ғылыми және танымдыќ ќызығушылыќ тудыруда. Сырдария алќабында Арыс пен ќосылар тұсындағы ол аймаќ «Отырар шұраты» деп аталады. Ежелгi атауы — Фараб немесе Отытрар округi. Оның орталығы атағы ғасырларды басып өтiп бүгiнгi күнге дейiн жеткен Фараб немесе Отырар, Тарбанд, Тұрарбан, Турар болған. Фараб округiнде ұлы ғалым Әбу Нәсір Әл-Фараби дүниеге келген. 1219
— 1220 жылдары ќалаға Шынғыс ханның монғол жасаќтары шабуыл жасаған. 1405 жылы Әмiр Темiр ќаза болған. Шураттың географиялыќ орны ќазiргi күнгi Оңтүстiк Ќазаќстан облысының Отырар ауданына сәйкес келедi. Батысында шурат Орта Азияның үлкен екі Сырдария мен Амудария өзендерiнiң арасындаЖатќан ќызылќүмен шектеседi. Оазис ќұрамына кiретiн Сырдаряның оң жағалауы — тегіс, кей жерлерi жоталанып жатыр өсімдік әлемi тым жұтаң ол Ќаратау сiлемдерiне жетіп аяќталады, Ќаратаудан Бөген, Боралдай, Арыстанды, Шаян және басќа кішкене өзеншелер бастау алып жатыр.
Отырар шураты Оңтүстiк Ќазаќстанда Әрдайым ыңғайлы стратегиялыќ орын алған. Отырар арќылы Ұлы Жiбек жолы өткен. Сондыќтанда ќала туралы барлыќ ортағасырлыќ араб-парсы авторлары жазған. Ќала атауын бiз Сырдария мен Жетiсу өңiрiндегi ќалалардың тiзімінде бiрнеше рет кездестiреміз.
Ертедегi авторлардың кiтаптарында оќи отырып, еріксіз «бірнеше Отырар» болған ба деген ойға кетесің Бір дерек көзiнен, мысалы, Отырар Арыстың Сырдарияға ќұяр тұсында екенін, кең де кұнарлы жерлердiң ортасындағы оңтайлы орныда тұрғанын білсең, басќа бiреуiнен Отырардың Ќаратау бөктерiне жаќын, көшпендiлердiң арќа сүйер бекiністерiнiң бiрi болғанын, Отытарардаң Бөген мен Арыс арќылы Таразға, Баласағұнға, ары ќарай Шығыс Түркiстанға жол барғанын оќисың… Бiраќ бiр ғана Отырар болған, ал оның әр жерден «табыла беретідiгi» — әр түрлі географиялыќ ландшафттардың түйiскен тұсында орналасќандығынан Отырар көптеген жолдың торабында тұр. Осы жолдар арќылы Сырдариядан оңтүстіктегi Шашќа, Соғдыға, ары ќарай Мерв, Нишапурға, Рейге, Арал маңындағы Хорезм арќылы солтүстiк пен батысќа,Едiл бойына, Ќара теѕiз жағалауына және Кавказға баруға болады. Орта Азиядан бұдан ыңғайлы әрi будан кауiпiтi орынды табу ќиын… Ќаланың басынан өткерген шапќыншылыќа толы мыңдаған жылдары текке’кетпедi. Ќазiр бiр кездерi гулденiп тўрған ќаланың орнында бөн басќан ұйідiлер ғана ќалды. Мұнда алғаш келген адам каланың ќирандыларын, едді мекендер мен ќамалдарды, күзет мұнараларын көріп таң ќалады. Арнасы жүздеген жылдар бойы су көрмей, жарылып кеткен терең каналдар курап ќалған алќалќапты кесiп өтiп жатыр. Аспап астындағы осынау ашыќ мұражай бiзге сонау өткен күндердегi ата-бабаларымыздың өмiрiнен бейне бiр сыр шерткендей.
Отырар шұратындағы археологиялыќ ќазба жұмыстарын Ќазаќстан археологтары 1969 жылдан берi жұргізiп келедi Отырар, Ќұйрыќтөбе, Көк-Мардан, Алтынтөбе, Мардан-Күйік ќалашыќтары аршылып алынды.
Отырар ќаласында ќазылып алынғандар — ХVI — ХVIII; ХIV — ХV және ХI — ХII ғасырларға жататын кварталдар, ХIII — ХIV ғасырлардағы ќұмырашылардың кварталдары, ХIII — ХV ғасырлардағы монша, ХIII — ХIV ғасырлардың кiрпіш кұйдіретін шеберханасы, ХIV — ХV ғасырлардың аяғындағы мешiтпен сарай. ХIV ғасырдың аяғы мен ХV ғасырың басындағы ќызыќты ғимарат — үлкен мешіт. Оның салынуы Темiрдiң атымен байланысты. Түркiстан ќаласындағы Ќожа Ахмет Иассауидің және Отырар оазисіндегі Арыстан-Бабтын кесенелерi Темiрдің бұйрығымен салынған.
Жалы алғанда, Отырардағы мешіт кешенi секілдi ірі архитектуралыќ ансамбль Ќазаќстанның ортағасырлыќ ќаласында алғаш рет ќазылып алынып отыр.
Суяб Орта ғасырдағы. Жетiсудың ең белгiлi болған ќаласы. Суяб — Батыс Тїрк, Тїргеш және Ќарлуќ ќағанаттарының астанасы болған. Суяб жайлы ең ерте мәліметтер VII — VIII ғасырлардыңалғалшќы жартысындағы Ќытай жылнамашларыныѕ дерек көздерiде берiлдi. 629 жылы буддалыќ таќуа Сюань-Цзянь Үндiстанға барған сапарында Жетiсуды басып өтiп, Суй-е өзенініңжағалауынан бір ќаланы көрген. «Айналас 6 — 7 ли (шамамен 6 шаршы метірге шамалас Ќытайлыќ өлшем бірлігі) осы ќалада әр елден келген кепестер мен хусцалар (соғдылыќтар) тұрады. Жерi ќызыл тары мен жүзiм өсiруге ќолайлы. Суй-еден тура батысќа ќарай жеке дара салынған ондаған ќалалар бар» деп суреттейдi ол. Сонымен ќатар Сюань-Цэявь Жетiсу ќалаларыньѕ тұрғындарын сипаттап өтедi. Олардың әдет ғұрыптары, киiмдерi жайлы айта келiп, ќалаларда жер өңдеушiлер мен саудагерлер тұрады деп толыќтырды.
«677 жылы ќытайлыќтар батыс түркiлерге шабуыл жасал, Жошы ќағандының тұтќынға түсіріп, оны Суй-е (Суяб) ќаласына жiбердi», деп хабарлайды дерек көздерi (Тан династиясыныѕ’ көне тарихы).
Жетiсуда түргештер билiк ќұрып тұрған кезде ќағанның басты ордасы Суябта болған. Бұл ќаланың аты VIII ғасырдың бiрiнші онжылдығындағы өзара ќаќтығыстарға байланысты аталады.