Ж. Аймауытов прозаларындаѓы автор бейнесі

“Ќартќожа” романында автор аныќ жєне белсенді кµрінеді. І-жаќ баяндау формасы оѓан осы м‰мкіндікті молынан береді. Автордыњ µзіне тєн сµйлеу мєнері, дауыс ырѓаѓы, єуен-сазы бар. Ол оќырманныњ сеніміне кіріп сµйлейді, онымен єњгіме-д‰кен ќ±рѓандай болады, µзін емін – еркін ±стайды. М±ндай ќалыпты жасайтын тілдік тєсілдер: ауызекі сµйлеу тіліне тєн сµздер, сµйлеу орамдары, сµйлем ќ±рылымындаѓы инверсиялыќ ауысулар, шылау сµздер, ќарапайым сµздер, жалпылама жаќты сµйлемдер, с±раулы сµйлемдер, сµйлемдердіњ ыќшам, икемді ќ±рылуы, ќайталау, таѓы басќалар.

Автор, тіпті, µз сµзінде диалектизмдерді де пайдаланады: “Тышќанныњ шµп жинауы б±зыќ…”… “Ж±ттыњ аяќ шенінде шенді басты ‰йлер азыѓын да тауысты…”

М±ныњ бєрі оќырман тарапынан ыќылас-ынта, авторѓа деген сенім тудырады, оќырманды µзіне тартады, т‰сіністікке шаќырады. Б±л-автордыњ оќырманды µзімсініп ішке тартуыныњ айќын кµрінісі.

Жоѓарыда автор белсенді дедік. Автор оќиѓаны сырттай баќылаушы емес. Автордыњ оќиѓаѓа араласуыныњ жолдары, шыѓармада µзін кµрсету тєсілдері бірнешеу.

Оныњ алѓашќысы-автордыњ µзініњ таза кµрінісі б±л т±ста автор µз атынан ѓана сµйлеуші. Оныњ µзі обьективті жєне субъективті т±рѓыдан кµрінеді.

Субъективтік баяндау кезінде автор бірде байсалды болады., бірде эмоциясы асып – тµгіліп жатады, бірде ќуанады, білде ќайѓырады, µкінеді, бірде мысќылшыл, ќуаќы, бірде сыршыл, єсершіл (лирик)…

Роман є деп басталѓаннан автор µткен к‰нді мысќылдап, баѓа беріп сµйлейді. ¤зі есейген, жігіт болып, жан-жаѓын таныѓан адам т±рѓысынан ќарайды. Б±л-оныњ “ќарау б±рышы”.

“… О кез Мекалайдыњ аузынан жалынып шыѓып т±рѓан шаѓы еді. Ал б±л к‰нде Мекалайдыњ жалыны т‰гіл, єуелі ќабірін таба алар ма екенсіњ. Б±л к‰нде ондаѓы ызбарын тµгіп отыратын Мєжекењ де, бет-ауызын аќпандаѓы алабас бураша сораѓытып, аќ сабауѓа ќош айтысып, ќызырайып, тµсегінде жатыр. Пай-пай-пай! Кµрінде µкіргір, Ќожаекем-ай! Жµнсіз ќатал едыњ-ау, жарыќтыќ!”. “Бибіден дабыл жесењ де, жаназадан ќ±р ќалсањ да, ашуыњды балалардан алушы едіњ-ау! ¤ткен к‰нніњ белгісі жоќ ќой, єйтпесе наѓыз…”

Ал Ќартќожаныњ єкесі Ж±ман туралы сµйлегенде, автор басќаша

к‰йге (мезгілдік ќашыќтыѓы бір болѓанмен) т‰седі. Автордыњ сипаттауы енді сыќаќќа ќ±рылмайды, іш тарта, м‰сіркей ќарайды. Ол сµздердіњ маѓыналыќ жаќтарымен бірге, жекелеген сµздердіњ ќайталануынан, сµйлем ќ±рылыстарыныњ ќатарлыѓынан туындайды.

“… Ж±ман момын адам: кісіден тіленбейді, кісіге жаѓымбайды бес уаќыт намазын оќып: “А, ќ±дай, бергеніње ш‰кір”, — деп, барѓа ќанаѓат, жоќќа сабыр ететін бір бейуаз. Жазы – ќысы тµртті – бесті ќарасын µзі айналдырып, ќаласына да µзі шыѓады, ќорасыныњ жыртыќ – тесігін µзі б‰тіндейді. Ол с±ѓанаќтыќ етіп, біреудіњ д‰ниесін пайда ќылѓан жан емес, ол екі ±дай партия болѓанда да байлардан ат мініп, аќша алѓан жан емес. Ауыл – аймаѓы ќай жаќќа келсе, Ж±ман да солармен бірге. ‡зіп – ж±лып шыѓатын артыќ білімі де жоќ, єйткенмен бір ќазаќтан аќылсыз да емес, желікпен, б±зыќтыќпен ісі жоќ…”

Авторлыќ баяндау енді бір объективтік сипат алады. Оќиѓаларды єњгімелеу, не сипаттап бейнелеу белгілі бір ќашыќтыќтан, н‰ктеден ж‰ргізіледі. Ол кезде автор не жаќындап, не алыстап кетпейді.

“Ќартќожаныњ ќыстайѓы газеттен кµргені, естіген – білгені расќа шыќты.

Алаш ќаласына келіп, ескі пєтеріне тоќтап, март, апрель айыныњ ќызмет аќысын с±раймын деп земствоѓа барды. Басќа земствоныњ алдында б±рынѓыдай ат, топтанѓан кісі кµрінбейді. Б±лар ќайда кеткен деп тањданып, ішке кірді. Ќазаќтар жоќ. Кењсеніњ ќаѓазын мєњгі тыќырлатып келе жатќан орыс, мєшине басушы єйелдер бар екен. Оларда да ж±мыс жоќ, екеу-екеу, сыбыр-сыбыр… ”

Алайда м±ндай объективті баяндау ±заќќа бармайды. Автор т‰рлі жолдармен объективті баяндаудыњ арасына сыналай кіріп, µзін-µзі (“меніњ”) кµсетіп отыруѓа єрдайым ±мтылып отырады. Оќырманѓа тікелей сµз арнайды. Б±л – оќушыларды зеріктірмеудіњ тєсілі, жолы десек, ол- автор бейнесін жасаудыњ да бір жолы, тєсілі, єріден келе жатќан баяндаудыњ жалѓасы, ‰зілмей келе жатќан желісі. Ол ќазаќ єдебиетіндегі ежелден ‰зілмей келе жатќан баяндау тєсілдерініњ сабаќтастыѓын кµрсетсе керек.