Зат есімдерді басқа сөздермен өзара байланыстырып,қарым-қатынасқа келтіретін грамматикалық формалар жалғаулар деп аталады. Зат есімнің жалғаулары төрт түрлі: көптік жалғауы, тәуелдік жалғауы,септік жалғауы, жіктік жалғауы.
Бұлардың әрқайсысының қызметі, формалары әртүрлі.
Зат есімнің морфологиялық белгісінің бірі – оны жекеше, көпше болып бөлінуі және тәуелденіп, септеліп, жіктелуі.
- Көптік жалғауы. Зат есімнің көптік категориясы үш түрлі жолмен,тәсілмен беріледі: Ол – морфологиялық, лексикалық, синтаксистік тәсіл.
Морфологиялық тәсілді таблица арқылы көрсетеміз.
| Жеке сөздердің соңғы дыбыстары | Көптік түрлері | Мысалдар |
| 1.Дауысты дыбыстар және р, у,й
2.з, ж, л, м, н, ң 3.Қатаң дыбыстар – п, қ, к, т. |
-лар, -лер
-дар, -дер -тар, -тер |
Бала-лар,іні-лер,тау-лар
Қыз-дар,сөз-дер,этаж-дар Кітап-тар, көйлек-тер. |
Лексикалық тәсіл – көптік ұғымды ешқандай қосымшаларсыз өз лексикалық мағынасы арқылы білдіреді.
Мысалы, су,сүт,тұз,жарма т.б.
Синтаксистік тәсіл – сөйлемде атқаратын сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады.
Тәуелдік жалғауы да зат есімдерге жалғанады. Мұны да таблица арқылы көрсетеміз.
| Жақ | Дауысты дыбыстан соң | Дауыссыз дыбыстан соң |
| І
ІІ
ІІІ |
-м,-мыз,-міз, әке-м, апа-мыз,шеше-міз.
-ң,-ңыз,-ңіз, әке-ң,апа-ңыз. -сы,-сі, әке-сі, апа-сы. |
-ым,-ім,-ымыз,-іміз, қыз-ым, келін-ім.
-ың,-ің,-ыңыз,-іңіз, қыз-ың, келін-іңіз -ы,-і, қыз-ы, келін-і. |
Мұндағы грамматикалық көрсеткіштер заттың үш жаққа да, яғни маған да; саған да; оған да тәуелді екенін білдіреді.
Септік жалғауы зат есімге тікелей де, тәуелденіп те септеледі. Олардың үлгісі төмендегідей:
| Септіктер | Жай септеу | Тәуелді септеу |
| 1.А. кім? не?
2.І. кімнің? ненің? 3.Б. кімге? неге? 4.Т. кімді? нені? 5.Ж. кімде? неде? 6.Ш.кімнен?неден? 7.К. кіммен? немен? |
Апа,әке
Апа-ның,әке-нің Апа-ға,әке-ге Апа-ны,әке-ні Апа-да,әке-де Апа-дан,әке-ден Апа-мен,әке-мен |
Апам, әкем
Апам-ның,әкем-нің Апам-а,әкем-е Апам-ды,әкем-ді Апам-да,әкем-ді Апам-нан,әкем-нен Апам-мен, әкем-мен |
Сондай-ақ, септік жалғауы есімдіктерге де, басқа сөздерге де заттанып барып жұмсала береді.
Жіктік жалғаудың негізгі қасиеті – ол баяндауыш болатын сөздерге жалғанады. Зат есімнің бәріне бірдей жіктік жалғауы жалғана бермейді. Тек қана адаммен байланысты, оның мамандығын,кәсібін көрсететін сөздерге ғана жалғанады. Мысалы, мен жазушы-мын, сен жазушы-сың, сіз жазушы-сыз, ол жазушы; біз (біздер) жазушы-мыз, сендер жазушы-сыңдар, сіздер жазушы-сыздар, олар жазушы.