1“Түйіндер” тігісі.
Кестелеп тігу ісіндегі әдемілік пен көрнектілік жағынан ерекше кезге түсетін түрлерінің бірі жібек таспамен кестелеп тігу. Жібек таспамен тігу кестесі де әзірленген өрнек үлгісінің ізімен тігіледі. Мұнда материалдың үстіңгі бетіне бүлдіргеленген жіп селпеулері қалдырылып отырады. Кестенің жібі бірнеше түсті болуы мүмкін. Жібек таспамен тігу әдісімен алма, жүзім, Бұлдірген, қарақат, қауын-қарбыз түйнектері сияқты түрлі жемістерді салуға болады. Көпіртіп кестеленген бұйымдар жуыла да өтектеле де береді, бірақ өтектен шыққан соң оларды қағып, сілкіп бүртіктерін тірілту керек.
Кестені түктеп тіккенде бізбен шалынған жіптің үстіңгі жағында (өң бетінде) кейде 1, кейде 2 сантиметрдей Бұлдіргі қалып отырады. Шебер кестені тігіп болғаннан кейін әлгі қалған Бұлдіргілерді тегістеп қырқады. Жиі шаншылып, қалың түсірілген Бұлдірге жіптері қырқылып тегістелген соң, кәдімғі кілемнің түгі сияқты түрлі түсті болып қүлпырып түрады. Кейде Бұлдіргілердің астына ширатқан жуан жіпті, ширатқан шүберекті, жұмсақ металл шыбықтарын мүйіздеп, ою өрнегіне келтіріп салып тігеді де, тігіп болған әлгі тігіс астына салынған заттарды үстінен тіліп алып тастайды. Мұндай әдіспен түктеп тігілген өрнектер мінсіз және түгінің биіктігі біркелкі шығады.
Үлгі бойынша сызылған өрнектің үстіне мәнеріне қарай тізіліп алынған әр түрлі ұсақ маржандар, моншақтар бастырып, тігуді маржандап кестелеу дейді. Мұндай әдістер тақия, сәукеле, өңір, қол дорба сияқты бір киер киім мен сән-салтанат бұйымдарына ғана қолданылады. Үнемі киілетін немесе жұмысқа ғана киілетін, сондай-ақ арқан-жіптің тартуына түсетін заттарға бұл өнер қолданылмайды. Себебі оңдай заттардағы маржандар тез сөгіліп кетуі мүмкін.
Алтындап, күмістеп тігу сән-салтанат бұйымдарына тән. Бұл үшін көбінесе барқыт, пүліш, атлас, қырмызы сияқты бағалы материалдар пайдаланылады. Мұндай тігістерге, әсіресе, өзіне арналып жасалған алтын және күміс жіптер қолданылады. Кейде алтын, күміс түстес жіңішке жиек саулары (зер) пайдаланылады. Бағалы затты ысырапсыз пайдалану үшін оның өрнегі мен тігіс жіптерін санап білу керек. Жапсырма тігу — бір заттың бетіне жамау салып жапсырғанда, әдіптердің шетін тіккенде, әдіп орнына лента сияқты кенерелі заттарды бастырғанда қолданылатын әдіс. Мұндайда жапсырылатын материалдың шетін түйреп шыққан ине астыңғы материалдың үстінен (жапсырмаға, жамауға соқпай, тек оның іргесінен ғана) төмен шаншылады да, үстіне қарай жапсырманы қоса түйреп шығып, алғашқы бағытын қайталай береді. Бұлай етіп тіккенде жапсырылған заттың шеті жинала басылып отырады.
«Қабырға» тігіс қол инемен көркемдеп тігу әдісінің бір түрі. «Қабырға» тігісімен ұзынды-қысқалы жарыса тігілген ұзын сызықтар арқылы ендірме, бастырма, қабырға өрнектері тігіледі. Қабырға тігісі екі сызықтың арасымен немесе матаның бетіндегі төқыманың белгілі бір жолағымен үнемі біркелкі етіп көлденең өрай шаншып отыру әдісі арқылы тігіледі.
Киімнің бойын, шалбардың балағын, жеңді, олардың екі шетін жалғастыра тігу ісін қусыру деп атайды. Мұндай тігістерде жөрмеу, тепшу, қаю, өбістіру, тебе тігу сияқты тігіс өдістерінің түрлері қолданылады.
Қайып тігу әрі беріктік, әрі әдемілік үшін қолданылады. Бұл тігістің бет жағы кәдімгі тігін машинасының тігісі тәрізді тізіліп түседі. Сондықтан қаю киімдердің етек-жеңін, жағасын, тақияны, кимешек-жаулықтарды, аяқ киімдердің күлшіндерін, кебістің шажамайын тігуге қолданылады. Қайып тігу әдісінде астына шаншып алған инені ілгері шаншып үстіне шыгарған соң, оны шегіндіре әкеліп манағы шанышқан ізбен қайтадан астына түсіреді де, тағы ілгері шаншып, үстіне шығарады. Осылай орындалған тігістің бет жағында жіпсіз босаралық қалмайды.
Тон, шалбар, тымақ сияқты теріден тігілген киімдерді тігуде тебе тігу тәсілі қолданылады. Тігістің жалпы көрінісі тепшуге ұқсас. Бірақ тепшу сияқты түйреп алып тігуге келмейтін тұтқыр материалдарды сол қолмен шымшып ұстай отырып, оң қолдағы инені екі саусақпен әрлі-берлі өткермелеп отырады. Тігіс жібі тепшуге қарағанда жиірек түседі.
Тепшу де ең көп қолданылатын тігістің бірі. Мұны киімнің шеттері мен қоспаларын, жұқа маталардың бүгістерін тігуде қолданады. Тепшуді материалдың қалың-жұқалығына, ширақтылығына қарай инемен 3—4 рет түйреп алып бірақ тартады.
Киімнің бойын, шалбардың балағын, жеңді, олардың екі шетін жалғастыра тігу ісін қусыру деп атайды. Мұндай тігістерде жөрмеу, тепшу, қаю, өбістіру, тебе тігу сияқты тігіс әдістерінің түрлері қолданылады.
«Таңдай» тігіс — бұл да көркемдеп тігу істерінде қолданылатын әдіс. Оны үш сызықтың үстімен, үнемі қиғаш шаншып тігілетін «қос қабырға» мәнерімен орындайды. Мұндай кестелі тігістермен кимешектің жақтарын, жаға-қақпаларды, жеңнің аузын, кестеленген материалдардың шеттерін өрнектеген.
«Тышқан із» тігісі үш сызық арасымен, не шаршы сызықтар арасымен тігіледі. Алғашқы шаншымында инені төменгі сызықтан жоғары кетеріп үстіңгі сызықтан шаншып матаның астына түсіреді. Бұл кезде сол қолдың бармағымен ине жібін өзіне қарай тарта басып, іркінді ілмек жасайды да, инені босаңдау тартады. Ине үшінші шаншымында орталық сызық бойымен екі шаншым ілгері аттап іркіліп тұрған ілмек арасынан шығады. Инені келесі кезекте тартқанда ілмек ортасында сопақтау үш бұрыш жасалады. Тігіс осылайша қайталана береді.
Сөйтіп, қазақтың әр алуан әдістермен, неше түрлі мәні бар қол тігістерінің көптеген түрлерінің ішінде көркем тігіс үлгілерінің көрдік.
2.Гүлдің күлтесі тігісі. Қазақстан көне мәдениет өлкесі. Ерте замандардан-ақ оны мекен етушілер Қолөнер түрлерінің әр қайсысының талай ғасырлық тарихы бар.Қазақ халқы
«Өресі биік, өрісі кең» өнер атаулының қай саласынан болсын. Қазақтың сәндік қолданбалы өнерінің тамаша үлгілері атадан балаға мұра Дүние жүзінде әр халық ата-баба мұраларын, халық өнерін сақтап Қолөнер бұйымдарын дүниеге алып келу көптеген уақытты және еңбекті, Қолөнердің қайнар көзі-еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның адамды Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге Қолөнермен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.
Шебер-ағаштан әр түұрлі бұйымдар жасайтын адам. Ұста-қару-жарақ, ер-тұрман, сауыт-сайман Ісмер-ұлттық киімдер тігумен айналысатын, қолынан іс келетін адамдар. Зергер-алтынмен аптап, күміспен күптеп сырға, білезік, алқа жасайтын адамдарды Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже сандық жасап
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының
Өрмек тоқу.Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданылатын өте қарапайым
Өрмек өрісінің қазықтары; Күзеу шыбығы – қабатталған шиден. Түзі тобылғыдан, сымнан жасалады;
Адарғы – екі жақ шеті жүздендіре жонылған, ортасы сәл
Есепші немесе кергіш сабау, оны «сару ағаш», «беру жіп»
Қылыш — өзі шынында да қылыш тәрізді, сырт жағын
Арқау шөлмегі (жүгіртпе) екі басының аз ғана ашасы бар
Арқалық – 1-1, 20 метр шамасындағы түзу таяқ (диаметрі
Көтерме немесе мосы – басы біріктірілген 3 ағаштан тұрады;
Екі басын тұяқтап байлататын бақылау жіп (бөлік жіп);
Өрмек жіптер. өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға, жасалатын
Осындай әзір жіптерді мөлшерлеп отырып, екі топқа бөледі. Оның
Екіншісі – күзуге ілінбейтін астыңғы жіптер. Өрмекшілер тілінде үстіңгі
Арқау – бұл ерсі мен қарсы жіптердің арасында көлденең
Күзу – бұл тоқылмайды, тек тоқылатын жіптерді ажыратып, әр
Өрмек жібінің өрісін (ұзындығы) өлшеп, оның неше метр немесе
Өрмек құрушы шеберлердің көз мөлшері, көңіл есебі күшті келеді.
Өрмектің ерсі және қарсы жіптерін екі адам алады да,
Бесінші қазық пен арқалықтың қасында отырған адам өрмек құру
«Өрмек жүгіру» біткен соң қазықтарды суарып тастап өрістегі жіпті Екінші тұйығынан көлденең бір ағаш өткізеді де, оны тартып Дұрыс шалынған өрмек жіптері енді екіге бөлінеді. Демек, күзудегі Осылайша үлкен залдарға, есік пен төр арасына жайылатын төсеніштерді Түкті кілем. Ою-өрнегі, тоқылу сапасына, бояуның түріне, тұрмыста қолдануына «Өнерлі өрге жүзер» дейді халық. Кілем тоқуды қолөнердің өзіндік Енді осы өнердің ел арасында дамыған түрі-түкті кілем тоқудың Кілемге түк салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек Әрі қарай сіңген жіпті салқын сумен 2-3 қайтара шайып, Тоқылатын кілемнің көзделген көлеміне қарай дайындалатын арқауға, желі мен Арқау қылшықты жүн немесе ешкінің қылымен аралас иірілсе мықтырақ Көлемі 4,20х2,30 метр болатын кілем арқауына 4 кг, желі
Күзу байлау өте-мөте мұқияттылықты қажет етеді. Күзу ағаштан ұзындығы
Күзу жібі де кілемнің желі жібіндей ширақ иіріліп, екі Желі жібі өте мықты болады, өздігінен үзілмейді. Дегенмен әлдеқалай Кілем тоқу былай басталады: 5-6 арқау бойына түк салынбай Тегіс тоқылысты әрі қарай түк шалумен жалғастырылады. Түк шалуда Кілем тоқу басталысында түксіз тоқылыстан соң салынған екі түсті
Кілемге түсірілетін негізгі өрнектер: шатыргүл (қос шатыргүл немесе жеке
Күзу мен тоқылыстың арасы 70-80 сантиметр мөлшерінде сақталады. Ал, Дайын болған кілемді екі адам екі шетінен (енінең) қарама-қарсы Қырқылған кілем қағып-сілкіледі. Шаңтозаң, жіп қырқындыларынан тазарған кілемнің екі Жаңа тоқылған кілемді ұзындығын жоймау үшін қабырғаға керіп іледі. Кілем жабдықтары: Кілемді жайсаң – төсеніш, ілсең – сән. Адарғы тарақ – кілемнің өрнегіне келтіріліп шалынған түсті жіптерді, Тарақтың тістері темірден жасалып, ағаштың кеңдеу шетіне, әр тістің
Кесермен пышақ – кілемнің өрнек тізбе жіптерін арқауға шалып Ұстараны ұзынынан иіп, ортасынан сындырып, бір бөлігін әлгі қаңылтырдың Қайшы – кілем түгін тегістеп қиюға пайланылатын жабдық.