Көбею — тірі организмдердің негізгі қасиеттерінің бірі. Клеткалар санының көбеюі алғашқы клетканың бөлінуі арқылы жүреді.
Клеткалық белінудің екі типін ажыратады: митоз неме-се кариокенез және амитоз. Митоздық (клеткалық) цикл интерфаза мен митозға бөлінеді. Интерфаза — екі митоз-дық бөлінудің арасындағы кезең. Интерфазада клетка өсіп митозға дайындалады.
Интерфаза үш кезеңнен түрады: 1) постмитоздық (пре-синтездік) кезең, оны латынның Оі (ағылшынша £гош — өсу) әрпімен белгілейді, 2) 8 (8упіһезі8 — синтез) әрпімен белгіленетін ДНҚ-ның синтезделу кезеңі, 3) постсинтездік немесе премитоздык кезең (Ог). Бүл кезеңде бөлінуге қажетті белоктар — тубулиндер синтезделеді.
Постмитоздық кезең митоздық бөлінуден кейін жүреді. Осы кезеңде клетка цитоплазмасының өсуі байқалады және ДНҚ-ның синтезіне әзірлік жүреді. Электрондық микроскопиялық мәліметі бойынша цинтриольдар екі есе-ленеді. Клетканың бөлінуге дайындығындағы маңызды ке-зең синтездік (8) кезең. Бүнда ДНҚ синтезделеді және хромосомалар екі еселенеді. Премитоздық кезеңде (02) клеткада энергия жиналады және митоздық аппаратты түзуге қатысатын ерекше белоктар синтезделеді. Осыдан кейін клетканың митоздық бөлінуі басталады. Митоз кезінде клеткада синтез процесі токтайды. Митозға клетка толықтай қатысады. Өзгерістер ядрода ғана жүрмейді, со-нымен бірге цитоплазмада да жүреді. Клетканың бөліну процесі ядроның бөлінуі немесе кариокинез бен цитоплаз-маның бөлінуі немесе цитокинезден түрады. Бүл екі қүбы-лыс бір-бірімен тығыз байланысты.
Ядроның бөлінуіне қүрылымдардын екі тобы қатысады. Бірінші тобына цитоплазмамен байланысты қүрылымдар жатады. Митоздың ахроматин үршығы пайда болады. Қүрылымдардың екінші тобы ядроның негізгі элементі — хроматинмен байланысты. Ол митоздын хроматиндік фигу-расын қүрайды.
Интерфаза митозға қарағанда бірнеше есе үзаққа созы-лады. Мысалы, өсімдік тамырьшың клеткаларьшың митозы 2-3 сағатқа, ал интерфаза 18-ден 24 сағатқа дейін созылады.
Митоз (грекше тііоз — жіп), кариокинез (грекше кагуоп — ядро, кіпезіз — өзгеріс, қозғалыс) немесе тікелей емес бөліну клеткалар бөлінуінің кең тараған тәсілі. Митоз процесін терт кезеңге бөліп карастырады: профаза, мета-фаза, анафаза, телофаза (15-сурет). Профазада (грекше ргоіоз — алғашқы, рһазіз — қүбылыс) клетканың ядросы ісінеді, хроматин жіптері қанык боялып, керіне бастайды. Кейін осы жіптер жуандап шумақ қүрайды.
Профазаның аяқ кезінде жеке хромосомалар көрінеді. Профазаның тығыз шумақ және босаң шумақ кезеңдерін ажыратуға болады. Ядрошық осы кезде бірте-бірте ериді. Профазаның орта кезіңде ядро қабықшасы жойыла бастай-ды; ядролық поралар жойылады, кабықша алдымен үзінділерге, кейін үсақ көпіршіктерге бөлінеді. Цитоплаз-маның эндоплазмалық торының каналшықтарымен цистер-налары жойылып кетеді. Белокты синтездеуші қүрылымдарда өзгерістерге үшырайды. Центриольдар клет-каның қарама-қарсы полюстарына ажырайды, ал олардың арасында цитоплазмадан центриольдармен қосылып клет-каның митоздык аппаратын қүрайтын ахроматин үршығының жіптері пайда болады. Митоздық аппараттың түзілуімен профаза аяқталады. Метафазада (грекше теіа — кейін, рһазіз — қүбылыс) бөліну үршығы толықтай қалыптасады, хромосомалар үршықтың экваторлық пла-стинкасына жиналып экваторлық пластинка немесе аналық жүлдызды қүрайды. Осы кезде әрбір хромосома екі хрома-тинадан түратыны айқын көрінеді. Ертелеу метафазаны прометафаза немесе метакинез деп атайды. Кешеуілдеген метафазада хромосомалардың қозғалысы тоқтап бір жа-зықтыққа орналасады. Үршықта жіптердің екі түрі болады: клетканың бір полюсынан екінші полюсіне үзілместен тар-тылып түратын жіптер мен хромсомалардың центромеріне бекіген жіптер. Центромер (тегоз — бөлік) немесе кинето-хор (кіпезіз — қозғалыс, сһоге — орын) хромосомалардың бекитін нүктесі, оның хромосомалардағы орны түрақты бо-лады. Кинетохор — митозға белсенді қатысатын хромосо-маның бөлігі.
Анафаза (грекше апа — үстіңгі) митоздың ең қысқа кезеңі. Осы мерзімде көптеген өзгерістер жүреді. Ең бас-тысы хромосомалардың екі үқсас жиынтықтарының клет-каның қарама-қарсы полюстарьгаа ажырауы. Хромо-сомалар ажырағаннан кейін анафаза аяқталады.
Телофазада (грекше Іеіоз — соңы) клетканың полю-старына жиналған хромосомалардың екі тобы қабықша мен қоршалып екі ядро қалпына келеді. Ядро қабықшасы жаңадан пайда болмайды, клеткада болатын мембраналық материалдың кесінділерінен түзіледі. Тело-фазада митоздық аппараттың жойылу процесі аяқталады. Жаңадан ядрошық пайда болады. Осыдан кейін клетка денесінің бөлінуі, цитотомия немесе цито-кинез жүреді.
Митоздың бірнеше типі бар (16-сурет). Митоздың жа-байы типі — плевромитоз. Жабық плевромитозда (жабық деп аталуы хромосомалардың ажырауы ядро қабықшасының зақымдалмауымен жүреді) мик-ротүтікшелерді үйымдастырушы орталық ретінде центри-ольдар қатыспайды, ядро қабықшасының ішкі бетінде орналасқан басқа қүрылымдар қатысады. Бүлар мик-ротүтікшелер тарайтын морфологиясы анык емес центриольдык пластинкалар. Центриольдық пластинкалар екеу,
ядро қабықшасынан байланысын үзбестен бір-бірінен ажы-
райды, осының нәтижесінде хромосомалармен байланыскан
екі жарты ұршық пайда болады. Бүл жағдайда митоздық
аппараттың түзілуі мен хромосомалардың ажырау процесі
ядро қабықшасының астында жүреді. Митоздың мүңцай
типіқарапайымдыларарасындакездеседі, саңырауқүлақтарда да кең тараған.
Митоздың тағы бір түрі ортомитоз. Бүңда мик-ротүтікшелерді үйымдастырушы орталық цитоплазмада ор-наласады және жарты үршық емес екі полюсты үршық қалыптасады. Ортомитоздың үш түрі бар: ашық (кәдімгі митоз), жартылай жабық және жабық ортомитоздар. Жар-тылай жабық ортомитозда цитоплазмада орналасқан мик-ротүтікшелерді үйымдастырушы орталықтың көмегімен бисиметриялы үршық, түзіледі, ал ядро қабықшасы митоз-дың басынан аягына дейін сақталады. Митоздың бүл түрі жасыл балдырларда, грегаринде, қоңыр, қызыл балдырлар-да, кейбір төменгі сатыдағы саңырауқүлақтарда кездеседі. Жабық ортомитозда ядро қабықшасы толықтай сақталады. Микротүтікшелер кариолимфада қалыптасады. Митоздың бүл типі инфузориялардың микронуклеустарьшың белінуіне тән, бірақ та басқа қарапайымдыларда да кезде-седі.
АМИТОЗ Клеткалардың тікелей бөлінуін 1841 жылы Ремак байқаған. Бүл фактіні 1846 жылдан бастап көптеген зерт-теушілер: Моль, Негели, Рейхерт, Келликер және басқалар растаған болатын.
Амитоз — ядро интерфаза күйінде болатын клетканың бөлінуі, митозға қарағанда сирек кездеседі. Бүнда хромосо-малар ширатылмайды және бөліну үршығы түзілмейді. Амитоз екі клетканың пайда болуымен аяқталуға тиісті, бірақ та көбінесе ядро белінеді де екі немесе кеп ядролы клеткалар пайда болады.
Клетка белінуінің бүл түрі эукариоттардың бәрінде дерлігінде кездеседі: жануарларда, есімдіктерде, қарапайымдыларда. Әдетте клетканың амитоздық белінуі ядрошықтың пішіні мен санының езгеруімен басталады. Ядрошық белінісімен немесе бір мезгілде ядроның белінуі жүреді.
Амитоз азғындаған және елуге тиісті немесе дамудың соңғы кезіндегі клеткаларда байқалады. Мысалы, жануар-лардың үрықтық қабықшаларында, аналық жыныс безінін фолликулалық клеткаларыңда т. б. кездеседі. Өсімдіктерде амитоз жіктелген, уақытша немесе елуші үлпаларда байқалады (түйіндердің паренхимасында, эндоспермада, перисперманың клеткасьшда және басқаларда).
Ядролардың амитоздық белінуінің түрлі формалары па-тологиялық процестер кезінде жиі кездеседі (қабыну, реге-нерация, зиянды ісіктің есуінде).