Оралда Ата Заңның 30 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференция өтті. Бұл туралы БҚО әкімінің баспасөз қызметі хабарлап отыр.
«Конституцияның 30 жылдығы: қоғамның құқықтық мәдениетінің қалыптасуы» тақырыбында өткен облыстық ғылыми-практикалық конференцияға облыс әкімінің орынбасары Қайыржан Меңдіғалиев, облыс прокурорының міндетін атқарушы Дәурен Омарғалиев, заңгер, М.Нәрікбаев атындағы университеттің оқытушысы, Калифорния университетінің түлегі Рамазан Көкжалов, өңіріміздің зиялы қауымы, еңбек ардагерлері, ЖОО ректорлары, облыстық және қалалық мәслихат депутаттары, үкіметтік емес ұйымдар мен Ассамблея өкілдері, мемлекеттік және құқыққорғау органдарының басшылары, белсенді жастар мен БАҚ өкілдері қатысты.
Конференцияны облыс әкімінің орынбасары Қайыржан Ермекұлы ашып, облыс әкімі атынан Ата заңның 30 жылдығымен құттықтады.
Еліміздің Негізгі Заңы уақыт сынын ойдағыдай еңсеріп, жалпыұлттық тарихи дамудың бағытын айқындаудағы негізгі мәнін дәлелдеп берді.Үш жыл бұрын Қазақстанда Конституцияға өзгерістер енгізу жөнінде жалпыхалықтық референдум өтті. Бұл – кейінгі 27 жылдағы алғаш рет өткізілген Ата Заңға қатысты халықтық дауыс беру болды. Осы тарихи оқиға президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев бастамашылық еткен ауқымды реформалар мен өзгерістердің бастау нүктесіне айналды. Референдум қорытындылары еліміздің жаңа парағын ашты: Конституцияның шамамен үштен бірі өзгертілді. Бұл қадам жан-жақты жаңғыру бағытына жол ашты. Халық қолдаған түзетулер мемлекеттік биліктің барлық тармақтарына және бірқатар негізгі қағидаттарға тікелей әсер етті. Реформаның басты идеясы – суперпрезиденттік модельден арылып, мықты Парламенті бар президенттік республика мен демократиялық институттарға негізделген басқару жүйесіне көшу.
Конституцияға президент өкілеттігінің жеті жылдық мерзімі белгіленіп, қайта сайлану құқығы алынып тасталды. Бұл – биліктің бір қолға шоғырлануына жол бермей, мемлекет басшылығының жүйелі түрде ауысуын қамтамасыз ететін маңызды қадам.
Реформа парламенттің рөлін айтарлықтай күшейтті: оның бақылау функциялары кеңейтілді, заң шығару үдерісі оңтайландырылды. Мәжіліс аралас жүйемен сайланатын болды: 69 депутат партиялық тізім арқылы, ал 29 депутат бірмандаттық округтерден сайланады. Бұл тәуелсіз кандидаттардың саясатқа араласуына жол ашады. Халықтың ел басқаруға ықпал ету мүмкіндіктері кеңейді. Азаматтардың тікелей қатысуын қамтамасыз ету мақсатында ауыл әкімдерін сайлаудан бөлек, 2023–2025 жылдар аралығында аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдерін тікелей сайлау енгізілді.
Конституциялық реформаның жарқын жаңалығының бірі – 2024 жылдан бастап жүзеге асқан «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы. Президент Қасым-Жомарт Кемелұлының 2022 жылғы Жолдауында айтылған бұл бастамаға сәйкес, Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық табысының жартысына дейінгі бөлігі кәмелетке толғанға дейін еліміздегі әрбір баланың жеке есепшотына аударылып отырады.
Сонымен қатар құқық қорғау органдарының мәртебесі арттырылып, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілеттігі кеңейтілді. Конституциялық сот құрылды.
Негізгі Заңымыз мемлекетіміздің іргетасын бекітіп, еліміздегі ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамды біріктіруге зор үлес қосты. Біздің міндетіміз – Конституцияның арқасында қол жеткізген жетістіктерімізді сақтау, тәуелсіздігімізді нығайту және мемлекеттік іргемізді бекемдей отырып, қазіргі әлемнің барлық сын-қатерлеріне қарамастан сенімді түрде алға басу. Бұл – баршамызға жүктелген зор жауапкершілік, — деді облыс әкімінің орынбасары Қайыржан Ермекұлы өз сөзінде.
Заңгер, М.Нәрікбаев атындағы университеттің оқытушысы Рамазан Көкжалов қазақ жерінде конституционализм идеясы тым әріден басталғанын айтты. Ол 1917 жылдың 21 қарашасы. «Қазақ» газетінде Алаш партиясының саяси бағдарламасы, Алаш арыстары көтерген ойлар – бүгінгі Ата Заңымыздың негізі дейді.
Бұл құжат – жай ғана партиялық мəтін емес. Бұл – қазақ рухының конституционализмге, демократиялық билікке ұмтылысының айқын мəлімдемесі болды. Айта кетсек бағдарламада биліктің нақты қағидалары айқындалған еді. Мемлекеттік институттардың құрылымы сипат алды. Сайлау тəртібі белгіленді. Билік тармақтарға бөлінді. Автономия идеясы көтерілді. Сот билігінің дербестігі айтылды. Яғни біз бүгін кəдімгі деп қабылдайтын құқықтық ұғымдардың көбі сол кезде-ақ қағазға түсті. Бұл қағидалар тек Алашорда қайраткерлерінің жеке пікірлері болған жоқ. Өйткені ұлт зиялылары – туған топырақтың мінезі мен құндылықтарын бойына сіңірген адамдар. Олар елдің үмітін, қоғамның талғамын, заманның талабын сөзбен кестелеп, қағазға түсірді. Демек, бұл идеялар – сол кезеңдегі қазақ халқының үні, оның жан-дүниесінің шынайы көрінісі. Кеңес дəуірі келгенде, қазақ даласында конституционализмнің жолы тоқтап қалды. Бұл бағдар жетпіс жыл бойы дамымай тұрды. Тек Тəуелсіздік орнаған сəтте ғана қайтадан бой көтерді.
Дүние жүзінің ең көне Конституцияларының бірі – Америка Құрама Штаттарының конституциясы 1789 жылы қабылданып, бүгінге дейін 27 рет өзгертілді. 239 жыл ішінде 27 өзгеріс біреуге аз болып көрінсе оның басқа жағы да бар. АҚШ Конституциясына он бір мыңнан аса рет дау шығып, қоғам мен билік оны өзгертуге талпынып көрді.
Ал 30 жыл ішінде біздің Конституциямызға 6 рет түзету бастамасы болды. Жаңа ата-заңды басшылыққа алу, оған толықтырулар мен түзетулер енгізу бұл бірінші кезекте саяси үдерістің айғағы. Екіншіден, бұл қоғамдағы өзгерістердің айнасы. Конституция қабылданса, оған түзету енгізілсе, бұл билік халықпен санасып отыр деген сөз. Легитимділікке деген қажеттіліктің белгісі. Мұндай жағдай халықтың ұйымдасқанын жəне құқықтық жүйенің қалыптасқанын білдіреді. Жəне Үшіншіден, бұл ең маңыздысы, Конституцияны өзгертуге деген сұраныстың өзі оның қолданыста екенін көрсетеді. Бұл –заңға деген сенімнің бар екенін, мемлекетте құқықтық жүйе жұмыс істеп тұрғанын дəлелдейді. Əрине, заңдар мен мемлекеттік институттар əрдайым мінсіз жұмыс істей бермейді. Бірақ ең бастысы – еліміздің құқықтық санасы, құқықтық мəдениеті тоқтамай, дамып келеді, — дейді заңгер Рамазан Көкжалов.
Сонымен қатар конференцияда Қазақстан инновациялық және телекоммуникациялық жүйелер университетінің проректоры Жанар Досқазиева, Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университетінің Білім және менеджмент институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Әсет Тасмағамбетов, Адам құқықтары жәніндегі уәкілдің БҚО бойынша өкілі Жанат Нұрмағамбетова баяндама жасады.
Жиын соңы қатысушылардың пікір алмасуымен қорытындыланды.