Бұл бағыттың да ағартушылық сипаттары мол. Оған Н. Наушабаев, М. Қалтаев, Әбубәкір Кердері, Мәшһүр Жүсіп, Т. Ізтілеуов, Ш. Жәңгіров сияқты басқа да ақындарды жатқызамыз. Өздерінің стилі жағынан бұлар қазақ арасына кеңінен тараған шығыс әдебиетінің соңғы бір көрінісі болған-ды.
Бұл ақын-жазушылар оқулықтарда кейде “кітапшыл ақындар” аталып жүрді; бұларды біздегі кейбір әдебиетшілер “кітаби ақындар” деп атауды орынды көреді.Өз еңбектерінде солай деп атайды.
Біздіңше ол дұрыс емес. Себебі кітаби ақын, жазушы деген ат ерте уақыттағы, қоғам
өмірімен қарым-қатынасы, байланысы жоқ, тек ескі діни кітаптарда бастырып қана отырған. Апқын-жазушыны көзге елестетеді. Бұл атауды феодалдық дәуірдегі әдебиетте: өлең, жыр сияқты көркем шығарманы бірқатар ақын-жазушыны ауызша айтып, бірқатар ақын-жазушылар жазып, ктап етіп шығарып отырғанда қолдануға болар еді.
Рас, XX басындағы аталған ақын-жазушылардың көрген мектебі, оқып нәр, азық алған әдебиеті – ертедегі араб, парсы әдеьиеті, қазақтың, татардың, азербайжанның, Орта Азия халықтарының бұрынғы әдебиеті, Шығыстық әдеьи дәстүрі еді.
Бұлардың кейбіреулері, біраз ретте, араб, парсы хикаяларын, “Мың бір түн”, “Шахнама”, “Тотының тоқсан тарауы”, әңгімелерін, қазақтың ертек, аңыздарын бұрынғы шығыс әдебиеті дәстүрінде қисса, дастан, мысал, назым етіп жазды; шығармаларынды кітап, араб, парсы сөздерін, діни сөздерді көбірек кірістірді.
Дегенмен, тұтас алғанда бұл ақын –жазушылар азды-көптіөмірмен байланысты болды; қоғам өмірімен араласты; шығармаларының тақырыбын көбіне қазақ халқының өз тұстарындағы қоғамдық өмірінен алып жазды; азды-көпті қазақ өмірінің күнделікті әлеуметтік мәселесін сөз етті.
Қазақтың XX ғасыр басындағы кітап шығарып, газет-журналдарға өлең-жыр, әңгіме, мақала жазып көбірек көрінген, жалпы алғанда демократиялық-ағартушылық бағытта болған ақын, жазушылары – Мұхаметжан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әріп Тәңірбергенов, Спандияр Көбеев, Сәбит Дөнентаев, Бекет Өтетілеудв, Әкірам Ғалиев тағы басқалар.
Бұл ақын-жазушылар қазақша-жаңаша, орысша оқыды; дүниелік ғылым, білім алды; қазақтың, Орта Азия халықтарының, татардың бұрынғы, өз тұстарындағы әдебиеті мен мәдениетінен, орыс халқының бұрынғы өз тұстарындағы үлгілі әдебиеті мен мәдениетінен нәр алды; осылардың жақсы дәстүрінде тәрбиеленді. Жазушы, әлеумет қайраткері ретінде, әдебиет майданына 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-демократиялық төңкерістің елімізде сонан кейінгі болған саяси-әлеуметтік жағдайдың нәтижесінде шықты.
Осыдан бұл ақын, жазушылар қазақ арасындағы барлық ескілік қалдығын, дінді теңсіздікті, патшы өкіметінің отаршылдық саясатын, бектік-феодалдық, капиталистік қанауды сынады; халықтың бостандығын, теңдігін, бақытты өмірн, әйелдің бас-бостандығын, теңдігін аңсады және сол жолда қызмет етті.
1916 жылғы көтеріліс туралы жырлар қазақ халқының ежедгі ауыз әдебиеті дәстүріндегі жаңа дәуірде, ел өмірінде болған жаңа озқиғаға байланысты шығарылған жаңа, патриоттық ерлік жырлар. Соған орай ол жырлардың бұрынғы ауыз әдебиетіне ұқсасьығы да, өзіндік тіл, стиль, жанр ерекшелігі де бар, ауыз әдебиетіне тән реализм негізінде жасалған реалистік халық поэзиясы.
1916 жылғы көтеріліс туралы жырлар қазақ халқының сол жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің тәжірибесінен туды; қазақ кеңес поэзиясы кеңестік социалистік қоғам өмірінің шындығынан туды.