Көптік мағынаны тудырыудың негізгі жолы – көптік жалғаулар. Орхон – Енисей жазбаларының тілінде көптік жалғауларының екі түрі кездеседі: -лар, -т. –лар жалғаулары көптік мағына тударудың негізгі тәсілі. Мысалы, беглер (бектер), кунчуйлар (әйелдер, ханымдар), т.б. жинақтық мән беретін сөзде көбіне -лар жалғауынсыз да қолданылған: Тоғуз оғуз бегілері будуну бу сабымын егүті есід қытығды тыңла деген сөйлем құрамында бег (бек) сөзі көптік жалғауымен келсе, жинақтық мән беретін (будун) халық сөзіне жалғанбаған. Кейінгі дәуір жазбаларында да –лар көптік мән берудің басты тәсілі есебінде қолданылған. Білге кетік кішілер енім сөзүм ешідіңлер. Қазіргі қазақ тіліндегі – лар жалғауының қолданылумен салыстырғанда көне түркі тілінің біраз ерекшеліктері бар. Олар мына төмендегідей : сан есіммен бір тіркесте келген зат есімдер де кейде лар жалғауын қабылдайды: маңа төот йеклер йақын келті. Кейде алдында сан еісм айтылған бірыңғай мүшелердің әрқайсысы – лар жалғынып қолданылады, төрт атларым, йылқыларым. Әрине, бұл жерде алдыңғы сан есім бірыңай мүшелердің әрқайсысына жеке-жеке қатысты деп те ойлауға болар еді. Қос сөздердің әр сыңарларына жалғанады: куртлар – қоңыздар. Кейде жинақтық мән беретін сөздерге де –лар жалғанып келеді. қолданылу мәні тұрғысынан соңғы сөйлем құрамындағы арқар құлан сөздерінің алдыңғы тау сөзінен айырмылығы жоқ. Сірә, бұл реттерде –лар аффиксінің стильдік қолданылуын ғана байқауға болар.
Қазіргі қазақ тілінде етістіктің бес түрлі райы бар деп қаралады. Рай деп әдетте етістіктің модальдық мән беретін тұлғалар аталады. Сондай рай деп аталатын етістік категориялары әрі грамматикалық класс, әрі семантикалық топ құрады. Арнаулы грамматикалық көрсеткіш екі түрлі рай мәнін беріп, екі түрлі қолданылуы да мүмкін. Бір жағынан мұндай құюылыс рай мәндерінің бір-бірімен тығыз байланыстылығын көрсетсе, екінші жағынан олардың бастапқы генезистік бірлігін де байқатады.
Бұйрық райдың негізгі берілу тәсілі – етістік түдірлері екені мәлім. Бұл тәсіл көне түрік тіліне де тән: Етістіктің түбір тұлғасы арқылы: едгүті есід. Кейде осы тұлға көпше мінде де қолданылғаны байқалады. Тоқуз оғуз белгілері будыны бу сабымын едгуті есід қатығды тыңла. Бұл сөйлем бір ғана кісіге емес көпшіліке арналса да, етістік түбіріне арнаулы қосымша жалғанбаған. Әдетте етістіктің жалаң түбір деп түркі тілдерінде бұйрық райдың ІІ жақ анайы тұлғасы айтылады. Қазақ тіліндегі бұйрық райдың ІІ жақ тұлғасы дегінімз сонымен бірге етістіктің түбірі деп те ұғынылады. Көне түркі тілдер ескерткіштерінің материалдары қазіргі түркі тілдеріне тән осы ерекшеліктеді жоққа шығармайды. Орхон-Енесей жазбалар тілінде де жоғары да айтылғандай етістіктің түбір қалпы, екінші жағынан бұйрықтың мән беретін тәсілдің бір көрінісі есебінде қолданылады. Алайда осы ретте кейбір тарихи ескерткіштер тілінде сондай-ақ қазіргі тілде ұшырасатын мынандай ерекшелік бар. Тарихи тұрғыдан етістіктің түбір атаулының әрі дұйрық мәнін беріп, бұйрық рйдың еккінші жақ тұлғасы есебінде ұғынылуы бұлжымас заң болмауы ықтимал. Ә.Наджип 14 ғ. жататын қыпшақ ескеткіштері фактілерінң негізінде осындай ерекшелікті көрсете отырып «Гүлстан» поэмасы тілінде қолданылатын ачып етістігінің түбірі ач (аш, ашық) бұйрық рай мәнін бермейтінін, бұйрық рай мәні осы түбірден жасалған ачық тұлғасы арқылы ғана берілгенін мысалға келтіреді. Қазақ тілін де нақ осы етістік түбірден бұйрық рай мәні тумайды. Сонымен қатарӘ.Наджип тат, аң, арқа, қары, қартай сөздерін ескерткіштер тіліне сүйене отырып, әрі етістік, әрі есім яғни етістік ретінде де бұлардың қайсысы да бұйрық мәнін бермеген деп түсіндіреді. Қазақ тілінде олардың біразы-ақ басқаша сипат алғанын байқауға болады.
Қазақ тілінде бұйрық райдың ІІ жақ көптіктерінің қосымшасы құрамында келетін, ал, өзбек тілінде ІІ жақ жекеше түрін білдіретін –ң, -ың, -ің қосымшасы көне жазбалар тілінде ұшырасады: Су барық тіді. Алтун йынша олурың тіді: И.А. Батманов бұл қосымшалар бұйрық мәнін жұмсарту мақсатында көбіне көпше кейде жекеше де мәнді қолданылғанын айтады.
Қазіргі қазақ тілінде де ІІІ жақ бұйрық рай деп танылып жүрген тұлғаның контекстік қолданылуында кейде бұйрықтан гөрі ұйғару, шешім мәні басым болып отыратыны бар. Бұйрық райдың ІІІ жағы ежелгі түркі тілдеріндегідей еріндік дауытылармен емес езулік дауыстылармен айтылады. А.М.Щербак еріділікпен айтылуы шығыс түркістандық тілерге тән болса керек деп пайымдайды. Егер осы пікірді қолдасақ, қазақ тілінде езуліктер мен айтылу тайпалық кезден қалыптасқан деп қарау мақұл.
Ашық рай шақ формалары арқылы берілетіні мәлім.Шық мәнін беретін тұлғалардың үлкен бір тобы – есімшелер мен көсемшелер.Есімшелер мен көсемшелер қай шақты білдіруіне қарай өз іштерінде жеке-жеке топтарға жіктеледі. Сол топтар белгілі шақ жайлы ұғым берудің негізгі тәсілдері болып табылады. Олар туралы алдыңғы тақырыптардан белгілі.
Арнайы тоқталуды қажет ететін шақ тұлғасы -ды (-ді, -ты, ті).Әдетте қазіргі түркі тілдерінң грамматикаларында жадел өткен шақ деп аталатын бұл тұлға Орхон-Енесей жазбалары уақытынан бері өткен шақ мәнін беруді басты тәсілі болып келеді.
Осы шақ негізінен қазақ тілінде отыр, жатыр, жүр етістіктері арқылы сондай-ақ-а, -е, -й көсемшелерінен жасалады.Ал, келер шақ мәнін беретін негізгі тұлға -ар есімшесі және оның варианттары жайлы мәселе «Есімше» тақырыбында айтылады.
М.Қашқари –ды өткен шақ тұлғасының қандай жағдайда қатаң немесе ұяң вариантта жалғанатындығын арнайы көрсетіп кетеді. Оның айтуыншабұл фармент қатаң дауыссыздарғабіткен етістіктерге тіркескен да –ты тұлғасына айналады. Орхон – Енисей дәуіріне қараған да орта ғасыр ескерткіштері тілінде дыбыс үндестігінің белгілі бір қалыптасу деңгейіне жеткендігі байқалады. –ды өткен шақ құрамындағы дауыстылардың өзгеріп кездесу құбылысы да назар аударар мәселе. Орта ғасыр жазбаларында еріндік –дү, -дү варинанты өткен шақ тұлғалары І және ІІ жақта кездесіп отырады (көрдүм, болдүм); ІІІ жақтағы қолданысы өте сирек, негізінен «Кодекс куманикске» тән: ТҮШТҮ, КӨРДҮ. Ибн Муханна . М.Қашқаридің пікірінше мұндай құбылыс диалкектілік сипатқа ие. М.Қашқари аталған өткен шақ құрамынағы дауыстыға байланыты үш топты бөліп көрсеетді. Бұл топтау бойынша түріктер «бадым», оғыздар және басқалар «бардам», арғулар «бардум» дейді. Еріндік дауыстылы өткен шақ формасының қолданылуы бір жағынанерін үндестігінің көрініс болса, екінші жағынана тайпалық тілдер ерекшелігімен байланысы.
-ды өткен шақ тұлғасының арға негізі жайлы көзқарастарды негізінен үш топқа бөлуге болады. Түркологтардың басым көпшіліні -ды формасының шығу негізін қимыл еісміен байланыстырады.