Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәнінің «Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы», сондай-ақ «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» деп аталатын пәндермен байланысы мен айрымашлығы қандай?-дейтін орныда сұрақтар туады.
«Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» деп аталатын пән түркі тілдерін салыстыра зерттеудің нәтижесінде , отандық түркологияның жинақталған алғашқы зерттеулержүйесі ретінде қалыптасты. Бұл пәннің құрмынан екі түрлі саланы ажыратуға болады: біріншіден барлық түркі тілдерінің түп негізін жобалау, әрбір тарихи дәуірлерде оларға ортақ даму заңдылықтарын ашу сипатындағы зерттеулер. Отандық туркология осы сипатты еңбектерден басталады. Олар- түркі тілдерін тарихында белгілі ескерткіштерді филогиялық тұрғыан зрттеу, олардың әр қайсысының бүгінгі түркі тілдеріне қатысы тәрізді мәселелерді зерттеу арқлы түркі негіз тілдің сипатын жобалау, әрбір тарихи кезеңдерде жалпы түркі тілдерінде болған фонетикалық және граммтикалық өзгерістердің түрлері, тілдік жаңалықтардың қалыптасу кезеңі жіне олрадыңтіл құлымын қамту дәрежесі, тілдік өзгерістердің этногеографиялық таралу шегі т.б. Бұл мәселердің барлығыда жалпы тіл білімінің бүгінгі дәрежесі тұрғысынан тарихи салыстырмалы тілбілімінің негізі болып табылады. Түркі тілдерінің салыстармалыграмматикасының екінші саласы — синхрондық салыстыру, бүгінгі түркі тілдерінбелгілі жүйелер бойынша салыстыра келіп, оладың арасындағы айырмашылықтар тобын белгілеу.
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасымен сөз жоқ байлансты. Ең алдымен жалпы түркологиялық зертеулер болды да, кейін сол зерттеулердің бір саласы ретіде қазақ тілінің тароихи грамматикасы пән ретінде қалыптаса бастады. Жеке түркі тілдерінің әр қайсыныныңтарихы да ең әулі осы жолмен пайда болды. Қысқасы қазақ тілінің тарихы жайлы ғылымның өз бастауын әуелі тарихи салыстырмалы түркологиядан алды.
Дегенмен «тарихи грамматика» «түкі тілдерінің салыстырмалы грамматикасынан» бөлек, дербес пән, дербес ғылым саласы. Тарихи салысытрамлы түркология жалпы түркілік күйді, тарихтың көне ескі дәуірлеріндегі оларға ортақ заңдылықтарды түсініріп жеке тілдердің қалыптасу дәуіріне келген жерден қазақ тілінің тарихы басталады жалпы түркілік сипат аяқталып жеке тайпалар мен рулардың халық болып бірігу дәірінде-ақ қазақ тілінің тарихи мәселелері өз ерекшелігімен бой көрсете бастайды. Бұл түркі тілдері салыстырмалы грамматикасының лағашқы саласынан барып туатын айырмашылық. Ал түркі тілдерін синхрондық күй тұрғысынан салыстыру , сол арықылы оларың өзара айырым белгілерін айқындау – бұл тарихи грамматикамен тікелей байланыспайтын сала. Мұндай зерттеу – тілдердің бүгінгі дербестігі, оладың әрқайсына тән заңдылықтар жүйесі орныққандығы тұрғысынан, яғни, жеке, дерес тілдер болғандықтан ғана мүмкін болады. Бұл тұрғыдан тарихи грамматика мен салыстырмалы грамматика аарсында принциптік айырмышылық бар: аодыңғысы бір тілді диахронды тұрғыдан түсінуге құрылса, соңғысы тілдер тобын синхрондық тұрғыдан ғана қарастырады.
Қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық жүйеснінің тарихын білудің көздері қандай, ненің негізінде зертей аламыз – тарихи грамматика пәннінің алдын ала айқындап алар мәселесінің бірі осы.
«Көне дәуір ескерткіштері» деген атпен ҮІІ-ХҮІ ғасырда жазылып, біздің заманымызға жеткен әр қилы мазмұды әр сипатты жазюалар жалпы аталып отыр. Олар Орхон – Енисей немесе көне жзабалар, ұйғыр жазунының нұсқалары, орат ғасырдың басқы кезеңінде жазылған «Диван лұғат ат-түрік», «Құдатщқу білік», орта ғасрдың орта, кейінгі кезеңдеріне қатысты оғыз –қыпшақ, қыпшақ тілдерінің ескерткіштері, т.б. Бұларды «қазақтың халық тілі қалыптасқанға дейінгі ескерткіштер» деп атауға болады. Бір жағынана олай атау бүкіл жазбалар тілінің қазақ тіліне қатыс ждәрежесін айқындайтын да тәрізді. Дегенмен бір ғана атауға біріктірілген ескерткіштер хронологиялық тұрғыдан бірыңғай есместігін былай қойғанда, олардың қазақ тіліне қатыс дәрежесі де әртүрлі. Орхон – Енисей жазбалары қазіргі түркі тілдеріне ортақ, өйткені ол жазбалар тіл құрамындабүгінгі үркі тілерінің барлығының да негізгі ескерткіштері бар. Алайда көне түркі тілі ескерткіштерін зерттеушілер ол құлыптастар тілінде негізінен оғыз тайпалар тілдерінің заңдылықтары басым екендігін көрсетеді.
Айталық, қазіргі қазақ тіліндегі сөз оратсындағы, соңындағы – й-у; адақ (атақ-адзақ-азақ-айақ), яғни, көне үркі (д), қазрігі якут тілі (т), орат ғасырдың алдыңғы кезеңі (дз), орта ғасырдың соңғы кезеңі (з) және қазіргішор тілі, қазақ тілі. Немесе –сар+ жіктелмейтін форма көне түркі, -сар +мын орты түркі дәкірінің алғашқы кезеңі, са (р)+мын (р дыбысының түсіріліп айтыла басатуы) орта түркі дәуіірінің соңғы кезеңі, -са+мын жаңа кезең, халық тілдері қалыптасу дәуірі, қазақ тілінің біртұтас тілге айналуы, т.б.
«Көне дәуірескерткіштері» деп жалпы аталатын топтың ішінен түркі тілдерінің құрылымын зерттеуге раналған филологиялық еңбекетрдің орны ерекше. Сонымен қатар онда түркі тілдерінің морфологияық жүйесі баяндалады. Олардың бір-бірінен фонетикалық айырмашылығы да көрсетілген. М.Қашқари шығыста және Батыста орналасқан түркі тілдерінің мынандай ерекшелігін көретеді:
- Сөз ртасында й , не з дыбыс айтылады: айақ – азақ (шығыс тайпалары й дыбысын айтады).
- Сөздің абсолют баснда дж аффикат дыбысы бірде айтылып, бірде түсіп қалады: ылығ суб, джинджү (інжу) (шығыс тайпалары й дабасын айтады).
- Жікету есімдігінің бірініші жағы б дыбысымен бен түрінде айтылады (Шығыс тайпалары м дыбысын қолдады: мен).
- Сөздің абсолют басында д дыбысын айтады: дзвэй (түйе) (шығыс тайпалары т дыбысмен тэаэй дейді).
- Сөз ортасында қатаң қ, т дыбыстарын айтады (шығыс тайпалары ғ, д дыбстарын қолдады).
- Шығы тайпалары тілдеріндегі ерін-тіс в дыбысна ерін дыбысы у сәйкес қолданылады: эв-эу.
- Шығыс тайпалары тілдеріндегі аффикстердің барысында айтылатын ғ, қ дабыстары батыс тілдерінде түсіп қалады.: барған-баран, тамғақ-тамақ.
- Шығыс тайпалары тілдерінде қимыл есімін жасайтын аффикс –қу// -ғу, алш батыс тілдерінде –асы: барғу – бара-сы (бару).
- Істі орныдаушыны білдіретін аффикс батыс тілдерінде — бачы// -тачы, шығыс тілдерінде –ғучы// -кучы, бардачы: барғучи (барушы).
Қысқасы, «диван» тек қана ХІ ғасырда жазылып бізе жеткен ескерткіш емсе, түркі тілдерінің бірінші жүйелі фонетикасы мен граммтикасы, солар жайлы бірінші филологиялық еңбек.