«Стиль терминінің түрлі түсініктері»

Сабақтың мақсаты: Студенттерге «стиль» анықтамаларын түсіндіру. Қазақ тіл білімінде стилистиканың негізгі ұғымдарының бірі «стиль» деп есептеледі. Стиль туралы әр түрлі анықтамалар дүниеге келген. «Стиль» терминінің мағынасы кең болғандықтан, оны әркім әр түрлі түсінеді. «Стиль» деген сөз латын тілінің stilos — жазу құралы деген мағынаны білдіреді. «Стиль» термині лингвистикада да, әдебиетте де, сол сияқты өнердің басқа салаларында да жұмсалады. Лингвистикада стиль жазу мәнері, сөзге сендіру тәсілі, мәнері сөйлеу және белгілі бір әдеби жанрға тән тілдік құралдар жүйесі деген сияқты көптеген жағынада қолданылып келген. Ао стилистика көбінесе шешендік өнері туралы ғылым ретінде тайылған. Сөйлеуде (реяь) сөз бен сөйлем құрылысының дұрыс және айқындығының үстіне, дыбыс үйлесімділігі болуы да шарт. Дыбыс үйлесімдігі, біріншіден, біркелкі дыбыстырдың бір жерге жиналуынан сақтандырса, екіншіден сөйлеудің мәнерлігін арттырады. Сондықтан дыбыс үйлесімдігі оқуға және тыңдаушының қабылдауына үлкен жеңілдік туғызады.

Қазіргі қазақ тілі лексикасы жаңа сөздермен сөйлемшелермен толыққаны болмаса, айтарлықтай түп – тамырмен өзгеріске ұшыраған жоқ, бірақ қатты қарқынмен дамыды. Қазақ тілі лексикасының бұлайша дамуы стильдік жағынан дамуына да үлкен әсер етті. Бірақ қазақ тілі лексикасы осы күнге дейінстильдік жағынан қолдану тек қазіргі әдеби тілімізде ғана байқалады. Сондықтан да сөздерді стильдік қолдану, жұмсалу жағынан бөлгенімізде, қазіргі әдеби тіліміздің қандай дәрежеде, қай негізде қолданылып жүргеніне көңіл аударамыз. Мысалы, қазақ тіліндебастық, басшы, жетекші, үлкен деген сөздер бір-біріне синоним, яғни бұл сөздердің мағынасы бір – біріне өте жақын. Бірақ стильдік қолданлу жөнінен бұлардың бәрі бірдей емес; ол сөздерді қалай қолдану, олардың орнын тауып жұмсау-стильге байланысты. Басшы қызметкер деп айтуға болса да, бастақ қызметкер деп айтуға болмайды. Экскурсанттар жетекшісі десек те, экскурсанттар үлкені деген тіркес құрауға болмайды.